Blog

§1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

 

Przedmiotem niniejszego tekstu są normy zawarte w art. 256 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, tj. z dnia 15 lipca 2020 r. Dz.U. z 2020 r. poz. 1444). Jedną z przyczyn istnienia norm penalizujących zachowania wzywające do nienawiści z powodu przynależności do określonych grup religijnych, narodowościowych itd. są wiążące Rzeczpospolitą ratyfikowane umowy międzynarodowe, takie jak Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych[1]. W art. 20 ust. 2 MPPOiP wprost wymagał delegalizacji publicznego propagowania nienawiści w porządkach prawnych państw-sygnatariuszy, czego realizacją jest właśnie art. 256 k.k.[2]. Również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zawiera normy dezaprobujące istnienie partii politycznych oraz innych organizacji, które odwołują się do ustrojów totalitarnych takich, jak niemiecki narodowy socjalizm lub komunizm lub nawołujących do nienawiści na tle różnic wyznaniowych, religijnych itd.[3] (Istnieją jednak stanowiska, które zakładają, że art. 256 k.k. nie ma swojego źródła w ustawie zasadniczej, ponieważ art. 13 Konstytucji ogranicza wyłącznie zrzeszanie się w celach totalitarnych, a nie zakazuje ich propagowania[4].) Przyjmuje się, że przepis art. 256 k.k. nie ma na celu gwarantowania bezpieczeństwa ustrojowi demokratycznemu w Rzeczypospolitej, a jego głównym założeniem jest zabezpieczenie mieszkańców Polski przed działaniami ograniczającymi ich prawa oraz wolności z powodu oznaczonych różnic[5]. Przepis art. 256 k.k. znajduje się w rozdziale Kodeksu karnego zatytułowanym „przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”, co znaczy, że celem norm zawartych w tym artykule jest zabezpieczenie określonego stanu społecznego[6]. (Wcześniej – poza polskim porządkiem prawnym – rasizm i dyskryminacja były dezaprobowane również w naukach Katolicyzmu, np. encyklika Piusa XI „Humani generis unitas” potępiała redukowanie materialistycznej, rasistowskiej antropologii[7].)

Zakłada się w kontekście art. 256 k.k., że „faszyzm” to ustrój państwa skrajnie prawicowy, a „komunizm” jest ustrojem radykalnie lewicowym i oba te poglądy stanowią zagrożenie dla różnych grup narodowościowych lub wyznaniowych, ewentualnie klasowych[8]. (Wydaje się to być błędnym poglądem, ponieważ pojęcia „prawicy” i „lewicy” są całkowicie zrelatywizowane, a często się zacierają, np. istniały prawicowe ruchy antychrześcijańskie[9].) Nie należy absolutnie utożsamiać ustroju państwa z prywatnymi poglądami, ponieważ poglądy są subiektywne, jednostkowe i istnieją w sferze psychicznej, zaś ustrój istnieje w świecie rzeczywistym, obiektywnie i dotyczy więcej niż jednej osoby[10]. Ustrojem jest styl funkcjonowania państwa w określonym zakresie temporalnym i co do zasady na określonym terytorium, cechujący się określonymi relacjami pomiędzy obywatelami a aparatem władzy[11]. Te relacje mogą sprowadzać się, np. do poglądu, że tylko instytucja państwa ma monopol na stosowanie przemocy w ramach karania obywateli[12]. Najczęściej w państwie totalitarnym władza systematycznie, zachowując pozory legalności ogranicza prawa obywatelskie jednostki, takie jak prawo do obrony w procesie sądowym[13].

Niektórzy przyjmują, że samo wzywanie do wprowadzenia totalitarnego ustroju państwa nie wypełnia znamion czynu zabronionego, jeżeli nie dochodzi do jednoczesnego przedstawiania zakazanego modelu władzy w pozytywny i aprobujący sposób[14]. Propagowaniem zaś jest każde zachowanie, którego celem jest zachęcenie nieoznaczonej grupy odbiorców do wprowadzenia tego ustroju na terenie Rzeczypospolitej, czy też przekonanie do jego właściwości[15]. Samo prezentowanie, nauczanie i wyjaśnianie (a także cytowanie i prezentowanie grafik socrealistycznych) zasad określonego ustroju totalitarnego nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 256 § 1 k.k.[16] Warunkiem sine qua non wypełnienia znamion przestępstwa  w  przypadku art. 256 § 1, w kontekście propagowania totalitaryzmu, jest chęć przekonania odbiorców do danego ustroju[17]. Problemem norm w tym przepisie jest kontrowersyjność w zakresie przyporządkowywania danej koncepcji do totalitaryzmu, do czego cały czas odnoszą się spory, np. istnieją stanowiska różnicujące „poziom totalitaryzmu” faszyzmu, niemieckiego nazizmu i komunizmu[18]. Do dziś toczy się spór dotyczący tego, czy komunizm jest totalitaryzmem[19]. Innym sporem jest refleksja, czy chodzi o każdy faszyzm, czy tylko faszyzm włoski, a nie, np. hiszpański[20]. Również kontrowersyjne są poglądy, że „faszystowski” jest nacjonalizm, który powstał w reakcji na agresję islamskich imigrantów w Europie trakcie tzw. kryzysu migracyjnego[21]. Ogólnie ujmując – przyjmuje się, że – nie należy zrównywać ustrojów niedemokratycznych (np. monarchii) lub nieliberalnych  z totalitaryzmami[22].

Termin „mowa nienawiści” nie jest w polskim prawie definiowany, jednak zwyczajowo przyjęło się, że dotyczy to nawoływania do nienawiści, które jest penalizowane na mocy art. 256 § 1 k.k.[23] Zwraca się uwagę, że „mowa nienawiści” występuje coraz częściej w przestrzeni internetowej i często tam dochodzi do przestępstw z art. 256 § 1 k.k.[24]. Poza art. 256 k.k. i 257 k.k. mowa nienawiści może polegać również na pochwalaniu popełnienia przestępstwa (art. 255 k.k.)[25]. Symbole nawołujące do wrogości i  różnicowania bezzasadnego różnych grup, a także totalitaryzmów, np. sierp i młot (ZSRR) lub swastyka (niemiecka III Rzesza), są również uznawane za nośnik mowy nienawiści niezależnie od typu utrwalenia (druku, nagrania itd. warunkiem musi być ich wykorzystanie do nawoływania do nienawiści lub propagowania zakazanego ustroju)[26]. Należy zwrócić uwagę, że nie każda mowa nienawiści jest penalizowana przez art. 256 k.k., nawoływanie do nienawiści wobec osób nieheteroseksualnych nie zawiera się zakresie przedmiotowym przepisu[27]. (Nie oznacza to, że takim osobom nie przysługuje żadna ochrona prawna[28]). Ogólnie przyjmuje się, że mowa nienawiści w żadnym wypadku nie zasługuje na konstytucyjną ochronę prawną[29]. (Istnieją stanowiska przeciwstawne, które zakładają, że art. 256 k.k. penalizuje nawoływanie do nienawiści, a nie samą mowę nienawiści[30].) Jednakże, by mowa nienawiści była przestępstwem musi być komunikatem zewnętrznym[31]. Publiczny charakter czynu z art. 256 k.k. polega na tym, że komunikat nawołujący do nienawiści lub propagujący ustrój totalitarny może być dostrzeżony przez nieokreśloną liczbę osób[32]. Przykładem często spotykanym są zachowania niektórych uczestników wydarzeń sportowych, np. piłki nożnej[33]. (Jeżeli nawoływanie do nienawiści nie jest publiczne, to wówczas nie można kwalifikować tego zachowania jako naruszenia art. 256 § 1 k.k.[34]) Przestępstwo to może mieć miejsce na wiecu ale również w przestrzeni internetowej, forma również jest dowolna, może to być komunikat słowny lub graficzny[35]. Nawoływaniem do nienawiści może być też przykładowo zniszczenie zabytku, np. świątyni Kościoła Katolickiego[36]. (Jeżeli zaś chodzi o przestrzeń internetowej, to nowym zjawiskiem tzw. patostreamingu[37].) W przypadku memów, których treść wypełnia znamiona art. 256 § 1 k.k., to samo pobranie grafiki może skutkować popełnieniem przestępstwa z art. 256 § 2 k.k. (mem nie wpisuje się w kontratyp sztuki z art. 256 § 3 k.k., co znaczy, że wiele osób nieświadomie popełnia przestępstwo[38]. Warto jednak podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny uchylił przepis umożliwiający pociągnięcie do odpowiedzialności osób, które niepublicznie posiadają nośniki zawierające symbolikę totalitarną[39]). (Chociaż częściej za pośrednictwem przestrzeni internetowej dochodzi do popełnienia innych przestępstw niż art. 256 § 1 k.k. – w kontekście memów[40].)

W kontekście wypowiedzi noszących znamiona nawoływania do nienawiści, to muszą one wyrażać szczególną niechęć i wzbudzać wrogość oraz brak akceptacji do określonych osób lub całych grup społecznych z powodu cech wyróżniających[41]. (Istnieją stanowiska, że znamię „silnej niechęci” jest zbyt mocno niedoprecyzowane i nie wiadomo jak jest stopniować.[42] Tego typu nieostrość – jest wedle niektórych stanowisk – może naruszać konstytucyjną zasadę precyzji przepisów prawnych[43].) Samo nawoływanie do nienawiści wobec określonych grup nie musi być bezpośrednio kierowane do oznaczonej indywidualnej osoby lub danej zbiorowości[44].  Niektórzy proponują połączenie art. 256 § 1 k.k. z przestępstwami dotyczącymi, np. negowania zagłady Żydów dokonanej przez Niemców w trakcie II wojny światowej[45]. Podobnie jak nawoływanie do nienawiści, negowanie ludobójstw nie podlega ochronie prawnej w zakresie wolności słowa[46]. Postuluje się też wyłączenie spod ochrony prawnej (w ramach tego przepisu) propagowania terroryzmu, pozyskiwania ludzi do organizacji terrorystycznych itd.[47]

Warto zwrócić uwagę na art. 256 § 3 k.k., który ma przypominać kontratyp jednak używa pojęcia „sprawca” (oznaczenie osoby, której przypisuje się winę, a konstrukcja kontratypu wyłącza przypisanie winy)[48]. Art. 256 § 3 k.k. wyłącza odpowiedzialność karną artysty, który posiada, produkuje, wytwarza itd. symbolikę nawołującą do nienawiści lub propagującą ustrój totalitarny[49].

Przegląd orzecznictwa:

• Pod pojęciem mowy nienawiści rozumie się wypowiedzi i wizerunki lżące, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki z powodów całkowicie lub po części od nich niezależnych, a także przynależności do innych naturalnych grup społecznych, przy czym grupy naturalne to takie których się nie wybiera, udział w jednych determinowany jest biologicznie (płeć, kolor skóry), w innych społecznie, jak przynależność etniczna, religijna, język[50];
• Nawoływanie do nienawiści jest czymś silniejszym niż tylko wywołaniem uczucia dezaprobaty, celem jest wywołanie wrogości[51];
• Publiczne prezentowanie symboli, które nie są powszechnie znane, a tym samym identyfikowane z faszyzmem (np. runy, cyfry 18, 88, 1919, 28), stanowi propagowanie go, skoro taka forma przekazu, nawet jeżeli przez część odbiorców zostanie zignorowana z powodu jej niezrozumienia, u innych spowoduje zaciekawienie, a przez to chęć ustalenia treści, która z niego wynika, a to stanowi formę propagowania. Propagowanie obejmuje nie tylko działania adresowane do osób, które z danym zagadnieniem lub ideologią dotychczas się nie spotkały, ale także wobec tych, którzy są jej świadomymi odbiorcami, zwolennikami i w taki sposób utwierdzani są w słuszności własnych, tak propagowanych poglądów[52];
• Zakaz propagowania komunizmu jest celem legitymowanym konstytucyjnie[53];
• Zakaz nawoływania do nienawiści jest zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej[54];
• Dokonanie przestępstwa z art. 256 k.k. nie ma nigdy „błahego powodu”, ponieważ motywacją sprawców jest nienawiść[55];
• Znieważenie kogoś w miejscu publicznie dostępnym może stanowić nawoływanie do nienawiści w rozumieniu art. 256 § 1 k.k.[56];
• Propagowanie w rozumieniu art. 256 § 1 KK może być kierowane zarówno do osób, które są już przekonane do negacji demokratycznego ustroju państwa i pochwalają ustrój totalitarny, gdyż w tym wypadku utwierdza te osoby w swoich poglądach, jak i do osób, które sprawcy chcą przekonać do swoich antydemokratycznych idei[57];
• Znaczenie „ustroju totalitarnego” jest trwale ustalone wśród historyków, a więc nie jest konieczne powoływanie biegłego do weryfikacji[58];
• Penalizacja samego posiadania nośników symboliki zabronionej w rozumieniu art. 256 § 1 k.k. jest niezgodna z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej[59];
• Noszenie ubrań zawierających symbolikę totalitarną nie wypełnia znamion przestępstwa z art. 256 § 1 k.k.[60];
• Propagowanie, w rozumieniu art. 256 KK, oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu, w zamiarze przekonania do niego, faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa[61].

Bibliografia:

1. Bachmat P., „Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2005;
2. Bek D., „Patostreaming – charakterystyka i prawne konteksty zjawiska”, Zarządzanie Mediami 2019, t. 7;
3. Bernacki P., Palka K., „Zjawisko memów internetowych propagujących kłamstwo oświęcimskie, a art. 256 k. k.”, Kwartalnik Prawo-Społeczeństwo-Ekonomia 2018, nr 3;
4. Bordolińska A., „Internet jako nowa przestrzeń dla przestępstw z nienawiści”, Człowiek w Cyberprzestrzeni 2017, nr 2;
5. Czarny-Drożdżejko E., „Prawnokarne ograniczenie wolności wypowiedzi w Polsce (wybrane aspekty)”, Politeja 2013, nr 3;
6. Czeszejko-Sochacka K., „<<Inność drażni jednakowość>> – Kilka uwag o problematyce dyskryminacji osób LGBT ze szczególnym uwzględnieniem przepisów kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2019, z. 2;
7. Duda M., „Przestępstwa z nienawiści. Studium prawnokarne i kryminologiczne”, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2016;
8. Dziwisz S., „Odpowiedzialność karna artysty za przestępstwo obrazy uczuć religijnych”, Roczniki Nauk Prawnych 2017, nr 1;
9. Gadecki B., „Kodeks karny. Część szczególna. Art. 252–316. Komentarz”, C.H. Beck, Warszawa 2017;
10. Gardocki L., „Pojęcie przestępstwa i podziały przestępstw w polskim prawie karnym”, Annales Universitatis Marie Curie-Skłodowska Lublin-Polonia 2013, t. 2;
11. Herzog A., „Kodeks karny. Komentarz”, pod. red. R. Stefańskiego, C.H. Beck, Warszawa 2020;
12. Izdebski H., „Totalitaryzm i terminy pokrewne w naukach społecznych oraz w polskim języku prawnym i prawniczym”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2016, nr 4;
13. Jurczewski M., „Prawno-kryminalistyczna problematyka przestępczości stadionowej”, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2013;
14. Kasperska-Kurzawa K., „Społeczeństwo XXI wieku wobec zagrożenia islamskim terroryzmem”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2018, nr 1;
15. Kępa-Figura D., „Granice mowy nienawiści – prawo a rzeczywistość”, Prace Językoznawcze 2020, nr 1;
16. Kledyńska A., „Mowa nienawiści w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka”, [w:] „Mowa nienawiści a prawo na tle współczesnych zjawisk społeczno-politycznych”, pod red. Pływaczewskiego W., Dudy M., Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2017;
17. Kluza J., „Przestępstwo propagowania treści faszystowskich w świetle ostatnich doniesień medialnych. Studium przypadku z Wodzisławia Śląskiego”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2018, nr 44;
18. Kozerska E., Scheffler T., „Kryzys cywilizacji i rasizm w nauczaniu Piusa XI oraz w projekcie encykliki Humani generis unitas z 1939 r.”, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2009, nr 31;
19. Koźmiński K., Rudnicki J., „Penalizacja propagowania totalitarnego ustroju państwa”, Zeszyty Prawnicze 2017, nr 3;
20. Machaj Ł., „Faszyzm, lewica, konserwatyzm”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2015, nr 1;
21. Maciejewski M., Scheffler T., „Rozprawy Wiesława Kozuba-Ciembroniewicza w <<Studiach nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi>>”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2019, nr 3;
22. Narodowska J., Duda M., „Wandalizm zabytków z perspektywy kryminologicznej”, Santander Art and Culture Law Review 2017, nr 1;
23. Mojski W., „Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi w Polsce”, Towarzystwo Wydawnictw Naukowych
24. „LIBROPOLIS”, Lublin 2014;
25. Olesiuk-Okomska M., „Przestępstwa konwencyjne w polskim prawie karnym”, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2019;
26. Palka K., „Analiza odpowiedzialności karnej za mowę nienawiści w wybranych porządkach prawnych”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2019, nr 46;
27. Radziejewski P., „Propagowanie totalitaryzmu i nawoływanie do nienawiści (art. 256 Kodeksu karnego)”, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Adam Mickiewicza 2012, nr 1;
28. Romkowski A., „Artykuł 256 § 1 kk w świetle wyrażonej w art. 42 ust. 1 Konstytucji zasady nullum crimen sine lege (certa)”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2018, nr 44;
29. Sakowicz A., „Używanie symboli ideologii nazistowskiej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Uwagi na podstawie spraw Nix v. Niemcy oraz Šimunić v. Chorwacja”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2020, nr 1;
30. Scheffler T., „O ius puniendi uwag kilka”, Varia Doctrinalia 2012;
31. Scheffler T., „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część ogólna”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2012, nr 3;
32. Scheffler T., „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część szczególna I”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2018, nr 4;
33. Scheffler T., „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część szczególna II”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2019, nr 1;
34. Scheffler T., „Zasada nullum crimen sine lege w kontekście przestępstw stypizowanych w art. 256 § 1 k.k.”, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2018, nr 4;
35. Siemianowski T., „Wybrane zagrożenia wobec dzieci w Internecie”, Kwartalnik Policyjny 2017, nr 4;
36. Sobański P., „Ochrona przed chrystianofobią na gruncie polskiego prawa karnego”;
37. Sobański P., „Zagadnienie możliwości i celowości zdefiniowania tzw. mowy nienawiści”;
38. Sobczak, „Język nienawiści w kampaniach wyborczych” [w:]„Przegląd wyborczy. Biuletyn informacyjny”, pod red. Tokaj B., Wydawnictwo Krajowego Biura Wyborczego, Warszawa 2017;
39. Sondel J., „Faszyzm a prawo. Głos w dyskusji”, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2011, nr 33;
40. Tomkiewicz M., „Przestępstwa z nienawiści – na tle wyznaniowym w prawie polskim”, Forum Teologiczne 2015, nr 16;
41. Urbańczyk M., „Definiowanie mowy nienawiści w orzecznictwie sądów polskich w sprawach karnych”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2020, nr 1;
42. Wiak K., „Kodeks karny. Komentarz:, pod. red. A. Grześkowiak, K. Wiak, C.H. Beck, Warszawa 2021;
43. Wróbel M., „Cyberprzestępczość w polskim systemie prawnym”;
44. Wróbel W., „Stanowisko Sejmu w sprawie z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (sygn. akt K 29/08), dotyczącego ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych”, Zeszyty Prawnicze 2009, nr 1;

Orzecznictwo:

45. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02;
46. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 sierpnia 2005 r., II AKa 251/05;
47. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 r., IV KK 406/06;
48. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2011 r., K 11/10;
49. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 września 2011 r., V KK 98/11;
50. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 marca 2013 r., II AKa 398/12;
51. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 września 2013 r., II AKa 301/13;
52. Wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 12 listopada 2013 r., VIII Ka 651/13;
53. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 2014 r., SK 65/12;
54. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 29 marca 2018 r., III SA/Gd 124/18;
55. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 maja 2018 r. II AKa 432/17;
56. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5 lipca 2018 r. II AKa 200/18;
57. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2019 r., IV KK 38/18;

Inne źródła:

58. https://fideidefensor.pl/2020/06/01/zarys-tresci-art-212-i-216-kodeksu-karnego/
59. https://fideidefensor.pl/2020/06/08/zarys-materii-ochrony-dobr-osobistych/;\.

[1] A. Herzog, „Kodeks karny. Komentarz”, pod. red. R. Stefańskiego, C.H. Beck, Warszawa 2020.

[2] K. Wiak, „Kodeks karny. Komentarz:, pod. red. A. Grześkowiak, K. Wiak, C.H. Beck, Warszawa 2021.

[3] Tamże.

[4] T. Scheffler, „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część szczególna II”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2019, nr 1, s. 110.

[5] T. Scheffler, „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część szczególna I”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2018, nr 4, s. 147-148.

[6] E. Czarny-Drożdżejko, „Prawnokarne ograniczenie wolności wypowiedzi w Polsce (wybrane aspekty)”, Politeja 2013, nr 3, s. 349.

[7] E. Kozerska, T. Scheffler, „Kryzys cywilizacji i rasizm w nauczaniu Piusa XI oraz w projekcie encykliki Humani generis unitas z 1939 r.”, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2009, nr 31, s. 96.

[8] H. Izdebski, „Totalitaryzm i terminy pokrewne w naukach społecznych oraz w polskim języku prawnym i prawniczym”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2016, nr 4, s. 36-37.

[9] Ł. Machaj, „Faszyzm, lewica, konserwatyzm”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2015, nr 1, s. 101.

[10] T. Scheffler, „Zasada nullum crimen sine lege w kontekście przestępstw stypizowanych w art. 256 § 1 k.k.”, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2018, nr 4, s. 134.

[11]  T. Scheffler, „Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 k.k.). Analiza doktrynologiczna wybranych wypowiedzi piśmiennictwa i judykatury. Część ogólna”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2012, nr 3, s. 98-99.

[12] T. Scheffler, „O ius puniendi uwag kilka”, Varia Doctrinalia 2012, s. 42.

[13] J. Sondel, „Faszyzm a prawo. Głos w dyskusji”, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2011, nr 33, s. 364.

[14] P. Radziejewski, „Propagowanie totalitaryzmu i nawoływanie do nienawiści (art. 256 Kodeksu karnego)”, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Adam Mickiewicza 2012, nr 1, s. 123.

[15] B. Gadecki, „Kodeks karny. Część szczególna. Art. 252–316. Komentarz”, C.H. Beck, Warszawa 2017.

[16] P. Bachmat, „Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2005, s. 25.

[17] M. Olesiuk-Okomska, „Przestępstwa konwencyjne w polskim prawie karnym”, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2019, s. 248-249.

[18] M. Maciejewski, T. Scheffler, „Rozprawy Wiesława Kozuba-Ciembroniewicza w <<Studiach nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi>>”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2019, nr 3, s. 15-16.

[19] H. Izdebski, „Totalitaryzm…”, s. 37-38.

[20] A. Romkowski, „Artykuł 256 § 1 kk w świetle wyrażonej w art. 42 ust. 1 Konstytucji zasady nullum crimen sine lege (certa)”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2018, nr 44, s. 79-80.

[21] K. Kasperska-Kurzawa, „Społeczeństwo XXI wieku wobec zagrożenia islamskim terroryzmem”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2018, nr 1, s. 80.

[22] K. Koźmiński, J. Rudnicki, „Penalizacja propagowania totalitarnego ustroju państwa”, Zeszyty Prawnicze 2017, nr 3, s. 83.

[23] D. Kępa-Figura, „Granice mowy nienawiści – prawo a rzeczywistość”, Prace Językoznawcze 2020, nr 1, s. 104-105.

[24] A. Bordolińska, „Internet jako nowa przestrzeń dla przestępstw z nienawiści”, Człowiek w Cyberprzestrzeni 2017, nr 2, s. 34.

[25] M. Urbańczyk, „Definiowanie mowy nienawiści w orzecznictwie sądów polskich w sprawach karnych”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2020, nr 1, s. 80.

[26] A. Sakowicz, „Używanie symboli ideologii nazistowskiej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Uwagi na podstawie spraw Nix v. Niemcy oraz Šimunić v. Chorwacja”, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 2020, nr 1, s. 119.

[27]  K. Czeszejko-Sochacka, „<<Inność drażni jednakowość>> – Kilka uwag o problematyce dyskryminacji osób LGBT ze szczególnym uwzględnieniem przepisów kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2019, z. 2, s. 201-202.

[28]https://fideidefensor.pl/2020/06/08/zarys-materii-ochrony-dobr-osobistych/; https://fideidefensor.pl/2020/06/01/zarys-tresci-art-212-i-216-kodeksu-karnego/.

[29] W. Mojski, „Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi w Polsce”, Towarzystwo Wydawnictw Naukowych

„LIBROPOLIS”, Lublin 2014, s. 142.

[30] P. Sobański, „Zagadnienie możliwości i celowości zdefiniowania tzw. mowy nienawiści”, s. 14,

https://www.researchgate.net/publication/335313156_Zagadnienie_mozliwosci_i_celowosci_zdefiniowania_tzw_mowy_nienawisci [dostęp 11.12.2020].

[31] L. Gardocki, „Pojęcie przestępstwa i podziały przestępstw w polskim prawie karnym”, Annales Universitatis Marie Curie-Skłodowska Lublin-Polonia 2013, t. 2, s. 30.

[32] J. Sobczak, „Język nienawiści w kampaniach wyborczych” [w:]„Przegląd wyborczy. Biuletyn informacyjny”, pod red. B. Tokaj, Wydawnictwo Krajowego Biura Wyborczego, Warszawa 2017, s. 57.

[33] M. Jurczewski, „Prawno-kryminalistyczna problematyka przestępczości stadionowej”, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2013, s. 47.

[34] A. Kledyńska, „Mowa nienawiści w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka”, [w:] „Mowa nienawiści a prawo na tle współczesnych zjawisk społeczno-politycznych”, pod red. W. Pływaczewskiego, M. Dudy, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2017, s. 171.

[35] P. Sobański, „Ochrona przed chrystianofobią na gruncie polskiego prawa karnego”, s. 12,

https://www.researchgate.net/publication/335058323_Piotr_Sobanski_-_Ochrona_przed_chrystianofobia_na_gruncie_polskiego_prawa_karnego [dostęp 11.12.2020].

[36] J. Narodowska, M. Duda, „Wandalizm zabytków z perspektywy kryminologicznej”, Santander Art and Culture Law Review 2017, nr 1, s. 43.

[37] D. Bek, „Patostreaming – charakterystyka i prawne konteksty zjawiska”, Zarządzanie Mediami 2019, t. 7, s. 257.

[38] P. Bernacki, K. Palka, „Zjawisko memów internetowych propagujących kłamstwo oświęcimskie, a art. 256 k. k.”, Kwartalnik Prawo-Społeczeńtwo-Ekonomia 2018, nr 3, s. 30.

[39] J. Kluza, „Przestępstwo propagowania treści faszystowskich w świetle ostatnich doniesień medialnych. Studium przypadku z Wodzisławia Śląskiego”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2018, nr 44, s. 149.

[40] T. Siemianowski, „Wybrane zagrożenia wobec dzieci w Internecie”, Kwartalnik Policyjny 2017, nr 4, s. 59.

[41] B. Gadecki, „Kodeks…”.

[42] M. Tomkiewicz, „Przestępstwa z nienawiści – na tle wyznaniowym w prawie polskim”, Forum Teologiczne 2015, nr 16, s. 55.

[43] A. Romkowski, „Artykuł…”, s. 88.

[44] M. Tomkiewicz, „Przestępstwa…”, s. 53.

[45] M. Duda, „Przestępstwa z nienawiści. Studium prawnokarne i kryminologiczne”, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2016, s. 343.

[46] W. Wróbel, „Stanowisko Sejmu w sprawie z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (sygn. akt K 29/08), dotyczącego ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych”, Zeszyty Prawnicze 2009, nr 1, s. 254-255.

[47] M. Wróbel, „Cyberprzestępczość w polskim systemie prawnym”, s. 83,

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwjznJ7m-8XtAhUSAGMBHQ2ZC8EQFjAAegQIDRAC&url=http%3A%2F%2Fyadda.icm.edu.pl%2Fyadda%2Felement%2Fbwmeta1.element.baztech-3b64861c-33fb-4616-a700-59f3db1969e4%2Fc%2Fwrobel_cyberprzestepczosc_w_polskim.pdf&usg=AOvVaw2qzBtjuzmvdhEnkKLaCFif [dostęp 11.12.2020].

[48] K. Palka, „Analiza odpowiedzialności karnej za mowę nienawiści w wybranych porządkach prawnych”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2019, nr 46, s. 63.

[49] S. Dziwisz, „Odpowiedzialność karna artysty za przestępstwo obrazy uczuć religijnych”, Roczniki Nauk Prawnych 2017, nr 1, s. 8-9.

[50] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2019 r., IV KK 38/18.

[51] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 r., IV KK 406/06; Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5 lipca 2018 r. II AKa 200/18.

[52] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie  z dnia 30 maja 2018 r. II AKa 432/17.

[53] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 29 marca 2018 r., III SA/Gd 124/18.

[54] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 2014 r., SK 65/12.

[55] Wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 12 listopada 2013 r., VIII Ka 651/13.

[56] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach  z dnia 24 września 2013 r., II AKa 301/13.

[57] Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 marca 2013 r., II AKa 398/12.

[58] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 września 2011 r., V KK 98/11.

[59] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2011 r., K 11/10.

[60] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 sierpnia 2005 r., II AKa 251/05.

[61] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02.