Przedmiotem niniejszego tekstu są przestępstwa zniesławienia i zniewagi opisane w art. 212 i 216 Kodeksu karnego[1] (dalej k.k.). Zarówno art. 212 k.k., jak i art. 216 k.k. są umieszczone w rozdziale XXVII k.k. Rozdział ten nosi tytuł: „Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej”. Przestępstwa te dotyczą sytuacji, w której sprawca przekracza[2] konstytucyjną zasadę[3] wolności wyrażania poglądów.
I
Art. 212. § 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności,
podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 odbywa się z oskarżenia prywatnego.
Celem tego przepisu jest ochrona czci danej osoby fizycznej, osoby prawnej, jednostki nieposiadającej osobowości prawnej lub grupy osób przed krzywdzącymi pomówieniami. Pomówieniem jest, w rozumieniu potocznym, fałszywe oskarżenie, przypisanie komuś nagannego zachowania, które w rzeczywistości nie miało miejsca[4]. Źródłem tego przepisu jest m.in. art. 47 Konstytucji RP, wedle którego prywatność i ochrona dobrego imienia itp. są pod ochroną prawa[5]. Uzasadnieniem tego przepisu jest również ochrona wolności od krzywdzących i nieprawdziwych treści[6]. Kwestię konstytucyjności przepisu rozstrzygnął Trybunał Konstytucyjny w Wyroku[7] z 30.10.2006 r. W orzeczeniu stwierdzono, że art. 212 k.k. nie narusza przepisów Konstytucji.
Nie tylko polskie prawo ma na celu ochronę dobrego imienia, podobne regulacje występują, zarówno w państwach członkowskich Unii Europejskich, jak i innych krajach, niebędących częścią Wspólnoty[8].
Warto zwrócić uwagę, że przeciwnicy istnienia art. 212 k.k. uważają, że prawo cywilne w sposób dostateczny zapewnia ochronę dóbr osobistych (w tym czci), a więc nie powinno być to przedmiotem postępowań karnych[9]. Obecnie nadal istnieją postulaty uchylenia (wyeliminowania) tego przepisu, który wedle niektórych osób ma charakter represyjny[10]. Być może takie stanowiska wynikają z nieprecyzyjnych granic pomiędzy krytyką a zniesławieniem. Należy odróżnić prawo do krytyki od zniesławienia[11]. Krytyka jest dopuszczalna wówczas, gdy jej głównym celem nie jest poniżenie danego podmiotu, a jej zastosowanie może mieć miejsce wyłącznie w ramach konieczności[12].
Według statystyk Policji[13] w latach 1999-2016 wszczęto 6912 postępowań w sprawie zniesławienia, stwierdzono 4900 przestępstw.
Przestępstwo to polega na naruszeniu czci i godności drugiego człowieka, celem sprawcy jest poniżenie pokrzywdzonego[14]. Efektem pomówienia może być również utrata zaufania publicznego, co może mieć negatywny wpływ na pełnione funkcje zawodowe[15]. Wystarczy samo zniesławienie (sam fakt powstania wypowiedzi), nie muszą wystąpić jego skutki, nieistotne jest również, czy odbiorcy komunikatu uznają go za prawdziwy[16]. Naruszenie powinno mieć charakter obiektywny, tzn. być powszechnie uznane za obraźliwe[17]. Sprawcą tego czynu zabronionego (osobą popełniającą przestępstwo) może być każda osoba, która – w świetle k.k. – może ponosić odpowiedzialność karną[18]. Przestępstwo może być dokonane zarówno w zamiarze bezpośrednim (sprawca chce, by doszło do zniesławienia), jak i ewentualnym (sprawca godzi się na możliwość zniesławienia, niezależnie od stosunku jaki przejawia wobec pokrzywdzonego podmiotu)[19].
Wydaje się, że obecnie najczęściej naruszany jest typ kwalifikowany, tj. art. 212 § 2., który dotyczy zniesławienia z pomocą środków masowego przekazu, np. internetu[20]. Mimo, że pojęcie „środków masowego przekazu (komunikowania)” nie zostało ustawowo zdefiniowane[21], to według Sądu Najwyższego internet także się do nich zalicza[22]. Sąd Najwyższy przyjął, również, że interent jest przestrzenią publiczną[23].
Przyjmuje się, że zniesławienie w internecie ma formę „trollingu”, czyli obraźliwych wypowiedzi, których celem jest dezorganizacja wirtualnej społeczności, np. poprzez krzywdzące komentarze[24]. Osoba, która „trolluje” i znieważa oraz zniesławia (sprawca przestępstwa) na forach internetowych jest potocznie nazywana „hejterem”[25]. Momentem dokonania czynu zabronionego przez „hejtera” (sprawcę) jest publikacja zniesławiających wypowiedzi w przestrzeni internetowej[26].
II
Art. 216. § 1. Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła,
podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
§ 2. Kto znieważa inną osobę za pomocą środków masowego komunikowania,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. Jeżeli zniewagę wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną, sąd może odstąpić od wymierzenia kary.
§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
§ 5. Ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego.
Przestępstwo zniewagi polega na wyrażeniu pogardy wobec innej osoby fizycznej (nie dotyczy to podmiotów niebędących osobami fizycznymi), nie jest istotne, czy podmioty pokrzywdzone odczują zniewagę, wystarczy sam fakt jej dokonania[27]. Zniewaga polega na zachowaniu, które obiektywnie (stosownie do danej kultury) jest wyrazem pogardy do drugiego człowieka[28]. Zniewaga musi mieć charakter publiczny lub sprawca zamierza, by taki charakter miała[29]
Podobnie, jak w przypadku art. 212. § 2. k.k., znieważenie może mieć miejsce również w sieci internetowej i często te przestępstwa występuje w zbiegu (tj. jednym czynem)[30].
Niektóre różnice pomiędzy przestępstwem zniesławienia a przestępstwem zniewagi to: 1) przedmiot ochrony, art. 212 k.k. chroni cześć, a art. 216 k.k. chroni godność[31]; 2) podmiot ochrony, art. 212 k.k. chroni zarówno osoby fizyczne, jak i podmioty niebędące osobami fizycznymi (np. instytucje), a art. 216 k.k. chroni wyłącznie osoby fizyczne[32]; 3) zniesławienie polega na przypisaniu pokrzywdzonemu określonych, fałszywych, nagannych czynów, a zniewaga może przybrać inne formy, np. samo obrażanie[33].
III
Postępowanie prywatnoskargowe
Przestępstwa z art. 212 k.k. oraz art. 216 k.k. mają charakter prywatnoskargowy[34]. Znaczy to tyle, że oskarżyciel prywatny sam wnosi i podtrzymuje prywatny akt oskarżenia, jeżeli do postępowania nie przyłączył się prokurator[35]. Oskarżyciel – w tym przypadku – to osoba pokrzywdzona (zniesławiona/znieważona), która wnosi prywatny akt oskarżenia i popiera go przed sądem[36]. Oskarżyciel prywatny, np. osoba zniesławiona/znieważona, jest stroną czynną postępowania[37]. Istnieje jednak możliwość ingerencji prokuratora, która może przyjąć formy wszczęcia postępowania przygotowawczego objęcia ściganiem czynu prywatnoskargowego lub wstąpienia do postępowania sądowego[38]. Prokurator ingeruje w postępowanie prywatnoskargowe, gdy wystąpi interes społeczny, tj. dojdzie do naruszenia obiektywnego dobra, np. przestępstwo wywołało szczególne oburzenie społeczne[39]. Prokurator występuje wówczas jako rzecznik interesu społecznego[40].
Bibliografia:
-
- Cychosz P., „Wątpliwości wokół konstrukcji ustawowego ujęcia znamion przestępstwa znieważenia funkcjonariusza publicznego (art. 226 § 1 k.k.)“, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, z. 2;
- Dudka K., Paluszkiewicz H., „Postępowanie karne” 3 wydanie, Wolter Kluwer, Warszawa 2017;
- Górka G., „Prawnokarna ochrona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej”, Wojskowy Przegląd Pawniczy 2014, nr 3;
- Grudecki M., „Prawnokarne konsekwencje hejtu internetowego“, Kultura-Media-Teologia 2017, nr 29;
- Jóźwiak P., „Prawnokarna ochrona czci a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 Kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2009, z. 3;
- Kroczek P., „Kaznodziejstwo w optyce polskiego prawa karnego“, Studia z prawa wyznaniowego 2014, t. 17;
- Lewandowska-Malec I., „212 k.k. czyli prawo do prześladowania”, Na Wokandzie 2012, nr. 13;
- Mrozek J.J., „Odpowiedzialność karna za przekroczenie granic wolności wypowiedzi”, Civitas et Lex 2017, nr 1;
- Płonka-Bielenin K., „Konstytucja RP wyznacznikiem wolności prasy”, Roczniki Administracji i Prawa 2014, r. XIV;
- Rozmus M., „Przestępstwo zniesławienia z użyciem Internetu”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2009, nr 8;
- Różański M., „Przestępstwo zniesławienia (pomówienia) osoby wierzącej lub duchownej w Kodeksie Karnym z 1997 r.”, Pedagogika Katolicka 2016, nr 18;
- Rzucidło J., „Prawo do prywatności i ochrona danych osobowych”, [w:] “Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym”, pod red. M. Jabłońskiego, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2014;
- Sosnowska M., „Relacje pomiędzy przestępstwem zniesławienia a przestępstwem zniewagi – zagadnienia wybrane”, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2009, t. XXV;
- Wełyczko S., „Zniesławienie na Facebooku”, Themis Polska Nova 2015, nr 2;
- Zgoliński I., „Zniesławienie w regulacjach prawnych wybranych państw”, Ius Novum 2013, nr 3;
- Postanowienie Sądu Najwyższego z 07.05.2008, III KK 234/07;
- Postanowienie Sądu Najwyższego z 24.10.2017, V KK 278/17;
- Postanowienie Sądu Najwyższego z 17.04.2018, IV KK 296/17;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 17.05.2017, III KK 477/16;
- Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30.10.2006, P10/06;
- http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-8/63518,Znieslawienie-art-212.html.
[1] Dz.U.2019.0.1950 t.j. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
[2] J. J. Mrozek, „Odpowiedzialność karna za przekroczenie granic wolności wypowiedzi”, Civitas et Lex 2017, nr 1, s. 7.
[3] K. Płonka-Bielenin, „Konstytucja RP wyznacznikiem wolności prasy”, Roczniki Administracji i Prawa 2014, r. XIV, s. 40.
[4] J. J. Mrozek, „Odpowiedzialność…”, s. 9.
[5] M. Rozmus, „Przestępstwo zniesławienia z użyciem Internetu”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2009, nr 8, s. 72.
[6] J. Rzucidło, „Prawo do prywatności i ochrona danych osobowych”, [w:] „Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym”, pod red. M. Jabłońskiego, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2014, s. 160.
[7] „Art. 212 § 1 i § 2 kodeksu karnego są zgodne z art. 14 i art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.” – Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30.10.2006, P10/06.
[8] Zob. I. Zgoliński, „Zniesławienie w regulacjach prawnych wybranych państw”, Ius Novum 2013, nr 3.
[9] P. Jóźwiak, „Prawnokarna ochrona czci a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 Kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2009, z. 3., s. 82.
[10] Zob. I. Lewandowska-Malec, „212 k.k. czyli prawo do prześladowania”, Na Wokandzie 2012, nr. 13.
[11] Zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z 24.10.2017, V KK 278/17.
[12] Wyrok Sądu Najwyższego z 17.05.2017, III KK 477/16, s. 4.
[13] http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-8/63518,Znieslawienie-art-212.html [dostęp 29.05.2020].
[14] M. Różański, „Przestępstwo zniesławienia (pomówienia) osoby wierzącej lub duchownej w Kodeksie Karnym z 1997 r.”, Pedagogika Katolicka 2016, nr 18, s. 11.
[15] J. J. Mrozek, „Odpowiedzialność…”, s. 9.
[16] Tamże, s. 10.
[17] M. Rozmus, „Przestępstwo…”, s. 73.
[18] M. Różański, „Przestępstwo…“, s. 14.
[19] J. J. Mrozek, „Odpowiedzialność…”, s. 11.
[20]M. Rozmus, „Przestępstwo…”, s. 74.
[21] M. Różański, „Przestępstwo…”, s. 15.
[22] „Zakres pojęcia <<środki masowego komunikowania>> nie został ustawowo określony. Tradycyjnie zwykło zaliczać się do nich prasę drukowaną oraz przekazy radiowe i telewizyjne. Tak pojmowany zakres tego określenia zdaje się nie budzić wątpliwości zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie. Wątpliwości mogą się natomiast pojawić, czy określenie to obejmuje: film, książkę, plakat oraz przekaz za pomocą Internetu. Rozważając je, wypada zauważyć, że pojęcie <<środki masowego komunikowania>> to termin, w którym ustawodawca akcentuje fakt, iż wiadomość przekazywana przez te środki dociera – bądź potencjalnie może docierać – do szerokich rzesz odbiorców. W tej sytuacji środkami masowego komunikowania będą wszystkie środki, których działanie sprowadza się do masowego przekazywania rozmaitych treści. Czyli do środków tych wypadnie zaliczyć nie tylko prasę drukowaną, przekaz radiowy i telewizyjny lecz także książkę, plakat, film oraz przekaz za pomocą Internetu.” – Postanowienie Sądu Najwyższego z 07.05.2008, III KK 234/07.
[23] „Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, Sąd Najwyższy w obecnym składzie w pełni podziela poglądy, że Internet, choć jest przestrzenią wirtualną to ma charakter miejsca publicznego.“ – Postanowienie Sądu Najwyższego z 17.04.2018, IV KK 296/17, s. 7.
[24] S. Wełyczko, „Zniesławienie na Facebooku”, Themis Polska Nova 2015, nr 2, s. 203.
[25] M. Grudecki, „Prawnokarne konsekwencje hejtu internetowego“, Kultura-Media-Teologia 2017, nr 29, s. 114.
[26] Tamże, s. 119.
[27] P. Kroczek, „Kaznodziejstwo w optyce polskiego prawa karnego“, Studia z prawa wyznaniowego 2014, t. 17, s. 77-79.
[28] G. Górka, „Prawnokarna ochrona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej”, Wojskowy Przegląd Pawniczy 2014, nr 3, s. 14.
[29] P. Cychosz, „Wątpliwości wokół konstrukcji ustawowego ujęcia znamion przestępstwa znieważenia funkcjonariusza publicznego (art. 226 § 1 k.k.)“, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, z. 2, s. 37.
[30] M. Grudecki, „Prawnokarne…”, s. 122.
[31] M. Sosnowska, „Relacje pomiędzy przestępstwem zniesławienia a przestępstwem zniewagi – zagadnienia wybrane”, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2009, t. XXV, s. 49.
[32] Tamże.
[33] Tamże.
[34] J.J. Mrozek, „Odpowiedzialność…”, s. 11.
[35] K. Dudka, H. Paluszkiewicz, „Postępowanie karne” 3 wydanie, Wolter Kluwer, Warszawa 2017, s. 188.
[36] Tamże, s. 119.
[37] Tamże, s. 120.
[38] Tamże, s. 121.
[39] Tamże, s. 123-124.
[40] Tamże, s. 141.