Opinia prawna
- Niniejsza opinia prawna została sporządzona na zlecenie stowarzyszenia Fidei Defensor z siedzibą w Szczecinie i stanowi uporządkowany system odpowiedzi na pytania dotyczące najistotniejszych zagadnień związanych z prawną ochroną wolności wyznania i religii na gruncie ustawodawstwa polskiego oraz powszechnie obowiązujących aktów prawa międzynarodowego.
- Opinię przygotowano w oparciu o niżej wymienione akty prawne, orzecznictwo, piśmiennictwo i komentarze prawnicze oraz publikacje naukowe:
- Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r.;
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny;
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny;
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Postępowania karnego;
- Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty;
- Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne;
- Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe;
- Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji;
- Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną;
- Wyrok TK z dnia 6.10.2015 r. SK 54/13;
- uchwała SN z dnia 20 września 1973, VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132;
- wyrok SN z dnia 26 marca 1973, Rw 279/73, OSNKW 1973, nr 7-8, poz. 101
- Wyrok SA w Łodzi z 28.10.1998 r., I ACa 612/98, OSP 1999/10, poz. 177.
- Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2012r. ( sygn. Akt I KZP 12/12)
- Kodeks Etyki Aptekarza;
- Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (
otwarta do podpisu 4.11.1950 r.) - Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
sporządzony w Paryżu dnia 20 marca z 1952 r. Dz. U. z 1995 r., Nr 36, poz. 175 z
późn. Zm. - Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty sporządzona w
Paryżu dnia 15 grudnia 1964 Dz. U. z 1964 r., Nr 40, poz. 268. - Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Dz. U. z 1977 r., Nr 38,
167. - Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 169.
- Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, oprac. P. Sobczyk, P. Sobczyk, Warszawa 2005, s. 39.
- Konwencja o prawach dziecka przyjęta dnia 20 listopada 1989 r. Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526.
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966r.
- Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7.12.2000r.
- Raport Parlamentu Europejskiego na temat praw człowieka i demokracji na świecie. grudzień 2016;
- Sprawozdanie roczne Parlamentu Europejskiego dotyczące praw człowieka i demokracji na świecie za rok 2018 oraz polityki Unii Europejskiej w tym zakresie
- Marek Andrzej, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Opublikowano: LEX 2010
- Giezek Jacek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Opublikowano: LEX 2014
- Stefański (w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2009, s. 248)
- Wróbel Włodzimierz (red.), Zoll Andrzej (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a Opublikowano: WKP 2017
- Wróbel [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a , red. A. Zoll, Kraków 2017, art. 196.
- Wróbel, Zoll II/1, s. 634; Janyga [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 584;
- Filar Marian (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. V Opublikowano: WK 2016
- Wojciechowska (w:) Kodeks karny – część szczególna, t. 1, Komentarz do artykułów 117-221, red. A. Wąsek, Warszawa 2006, s. 776]
- Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, s. 23.
- Warchałowski, Prawo do wolności myśli, s. 204, 212-213
- Katarzyna Więcek, Nauczanie religii katolickiej w polskiej szkole publicznej w kontekście prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy, Studia z prawa wyznaniowego, Tom 16 – 2013.
1. Czym są uczucia religijne i jak należy rozumieć wolność religijną?
W polskim ustawodawstwie nie ma jednoznacznie sformułowanej, uniwersalnej definicji uczuć religijnych. Z tego względu pojęcie to podlega interpretacji przez sądy, przedstawicieli doktryny prawniczej. Tym samym odpowiedzi na pytanie, jak należy rozumieć pojęcie uczuć religijnych będzie wiele i w zasadzie wykładnia tego pojęcia następuje na tle konkretnego przypadku wówczas, gdy rozważamy czy dane działanie/zaniechanie mogło spowodować obrazę uczuć religijnych. Warto jednak przytoczyć kilka sformułowanych dotychczas, definicji uczuć religijnych:
- zdaniem Sądu Najwyższego uczuciami religijnymi nazywamy stany psychiczne, których istotę stanowi wewnętrzne ustosunkowanie się do przeszłych, teraźniejszych i pośrednio wiążą się z religią, lub formą jej wyrażania;
- wypowiedzi w podobnym tonie znajdziemy także wśród orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, w których stwierdza się, że uczucia religijne można określić jako stan psychiczny, którego istotę stanowi ustosunkowanie się wewnętrzne do zdarzeń bezpośrednio i pośrednio wiążą się z religią, lub formą jej wyrażania;
- wypowiedzi w podobnym tonie znajdzemy także wśród orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, w których stwierdza się, że uczucia religijne można określić jako stan psychiczny, którego istotę stanowi ustosunkowanie się wewnętrzne do zdarzeń bezpośrednio
lub pośrednio związanych z religią jako formą świadomości społecznej (por.wyrok TK z dnia 6.10.2015r. SK 54/13). - R.Stefański (w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2009, s. 248) podaje natomiast, że przedmiotem ochrony przez prawo są „uczucia religijne wyrażające stosunek człowieka wierzącego do wyznawanej przez niego religii, będące bezpośrednim przeżyciem”.
Bez względu na przyjętą definicję niewątpliwie jednak uczucia religijne ze względu na ich charakter podlegają szczególnej ochronie prawa. Bezpośrednio powiązane są z wolnością sumienia i wyznania ( tzw. wolność religijna), stanowiąc wartość konstytucyjną. Polega ona na prawie wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie, a także prawo do posiadania świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.
2. Jakie akty prawa międzynarodowego dotyczą ochrony uczuć religijnych?
Ochrona uczuć religijnych, a przez to zagwarantowanie wolności sumienia i wyznania, jest przedmiotem regulacji przez prawo międzynarodowe. Do najważniejszych regulacji w tym zakresie należy zaliczyć Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności. Konwencja ta została ratyfikowana przez Polskę co oznacza, że obywatele Polski po wyczerpaniu środków krajowych, mogą z odwołaniem się do przepisów tej Konwencji, wnieść skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Konwencja ta w art. 9 gwarantuje każdemu prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje m.in. wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
Na potrzebę ochrony uczuć religijnych wskazują też inne akty jak np. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966r. , który został uchwalony w wyniku konferencji ONZ w Nowym Jorku. Przewiduje on, że każda osoba powinna mieć
zagwarantowane prawo do wolności myśli, sumienia i religii, a przez to do manifestowania tych przekonań samodzielnie lub w grupie innych osób poprzez modlitwy, praktyki, obrzędy i nauczanie (art. 18 tego Paktu). Pakt ten ratyfikowały 173 państwa w tym Polska. Wolność sumienia i religii w systemie prawa Unii Europejskiej ma zaś gwarantować art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
3. Jak przejawia się stosowanie tych przepisów w praktyce? Czy instytucje europejskie potwierdzają występowanie dyskryminacji ze względu na wyznanie?
Mimo powszechnych deklaracji, że prawo do wyboru i praktykowania własnej religii, zarówno indywidualnie jak i wespół ze społecznością, w której żyje dana jednostka, a także do poszanowania tych praktyk przez innych, jest podstawowym i jednym z najstarszych
praw człowieka – jest ono także najczęściej łamanym uprawnieniem tak wobec jednostki jak i całych grup społecznych. W XXI wieku na świecie nadal obserwuje się intensywnie zjawisko prześladowania ze względu na religię. Co szczególnie istotne, we współczesnym świecie ofiarą tego typu zachowań są przede wszystkim chrześcijanie. Wskazuje na to chociażby raport na temat praw człowieka i demokracji na świecie, opracowany przez Parlament Europejski w grudniu 2016. Wskazuje się w nim wręcz na to, że obecnie chrześcijanie są grupą religijną, która jest najbardziej szykanowana i zastraszana. W niektórych regionach świata całym wspólnotom wyznaniowym grozi wyniszczenie albo emigracja. Mimo tych stwierdzeń, z upływem lat stanowisko to nie traci na aktualności bo jeszcze w rocznym sprawozdaniu za 2018r. dotyczącym praw człowieka, Parlament Europejski wzywa UE i państwa członkowskie do dalszego tworzenia sojuszy i zacieśniania współpracy z wieloma krajami i organizacjami regionalnymi, w celu osiągnięcia pozytywnych zmian w odniesieniu do wolności religii lub przekonań, zwłaszcza na obszarach objętych konfliktami, gdzie grupy wyznaniowe, np. chrześcijanie na Bliskim Wschodzie, są najbardziej narażone. Brak jest jednak jakichkolwiek szczegółowych
rezolucji w tym zakresie bądź działań dyplomatycznych, które mogłyby odwrócić ten trend.
4. Jakie akty prawne w Polsce dotyczą kwestii swobody wyznania?
Prawo Polskie stanowi o kwestiach wolności wyznania w naczelnym akcie prawnym obowiązującym w Rzeczpospolitej Polskiej tj. w ustawie zasadniczej – Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. Ponadto, szczegółowe regulacje dotyczące tego zagadnienia znajdują się w
trzech podstawowych gałęziach prawa tj. w prawie karnych ( Kodeks karny), w prawie cywilnym (Kodeks cywilny), a także w tzw. prawie administracyjnym (np. Prawo prasowe, ustawa o radiofonii i telewizji).
5. Jakie są konstytucyjne gwarancje dotyczące wolności religijnej?
Na wstępie należy zwrócić uwagę, że polska Konstytucja- zwana nie bez przyczyny ustawą zasadniczą- jest najwyższym aktem prawnym obowiązującym w Rzeczpospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje się bezpośrednio tzn. można twierdzić o swoich prawach wprost odwołując się tylko jej zapisów.
I tak, Konstytucja w aż dwóch artykułach odnosi się do kwestii wolności religijne. Pierwszym z nich jest art. 25 który określa zasady regulujące stosunki między Państwem, a Kościołem. Zgodnie z jego treścią Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Stosunki między państwem, a kościołami i
innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę
Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.
Drugim przepisem konstytucyjnym dotyczącym wolności religijnej jest zaś art. 53 który ustanawia zasadę wolności sumienia i religii. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania
indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi
wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Religia kościoła lub innego związku
wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku
publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
6. Jakie są przestępstwa związane z naruszeniem wolności religijnej przewidziane przez Polski Kodeks karny?
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny ( dalej: „kk”), zawiera w swój treści rozdział XXIV, który wprost odnosi się do przestępstw przeciwko wolności sumienia i wyznania. I tak, zawarty w tym rozdziale art. 194 kk wprowadza przestępstwo dyskryminacji
wyznaniowej. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu karze podlega każdy, kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość. Uczucia religijne chronią także kolejne dwa przepisy zawarte w przywołanym wyżej rozdziale. Art. 195 kk stanowi o przestępstwie złośliwego przeszkadzania publicznemu wykonywaniu aktu religijnego Kościoła lub innego związku wyznaniowego. Z kolei w art. 196 kk wprost odnosi się do obrazy uczuć religijnych innych osób, poprzez publiczne znieważenie przedmiotów czci religijnej lub miejsc przeznaczonych do publicznego wykonywania obrzędów religijnych.
Wolność sumienia i wyznania chroni także art. 257 kk wedle którego karze podlega każdy, kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależnością m.in. etnicznej, wyznaniowej lub z takich powodów narusza nietykalność
fizyczną innej osoby.
7. Kiedy dochodzi do naruszenia wolności religijnej?
Do naruszenia wolności religijnej dochodzi wówczas gdy wyznawcy określonej religii albo osoby bezwyznaniowe przyjmują pozycję uzprzywilejowaną w stosunku do wyznawców innej religii. Tego rodzaju zachowanie może łączyć się z prześladowaniem czy dyskryminacją na tle religijnym. W sytuacji przestrzegania zasad wolności religijnej niedozwolone jest bowiem zabranianie wiernym swobodnego uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, nakłanianie do wyboru wyznania lub łamania zasad wyznawanej wiary.
Jak już wskazano w odpowiedzi na pytanie nr 3, obecnie grupą wyznaniową, która jest najbardziej prześladowana na tle wyznaniowym są chrześcijanie. Były specjalny wysłannik ONZ ds. wolności religijnej i przekonań Heiner Bielefeldt wskazywał na na następujące najbardziej drastyczne przykłady naruszenia wolności religijnej chrześcijan: „1) w Egipcie podpalane są kościoły, 2) w Iranie chrześcijanie nazywani sią „odszczepieńcami” i ze względu na prześladowania obawiają się o swoje życie albowiem dżihadyści z Państwa Islamskiego wszelkimi środkami chcą wymazać każdy ślad chrześcijańskiego życia, 3) jeśli w Jordanii dochodzi do rozwodu w muzułmańsko-chrześcijańskim małżeństwie, to żona chrześcijanka znajduje się w niebezpieczeństwie i traci prawo do swoich dzieci, 4) w Bangladeszu uczeń bez wiedzy rodziców siłą zmuszany jest do uczestniczenia w lekcjach religii hinduistycznej albo islamu, 5) protestanckie wspólnoty w Rosji stygmatyzowane są jako „obce sekty”, 6) pracownica linii lotniczych „British Airways” zmuszona do długiego procesu przed Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu, aby rozstrzygnął, czy może nosić krzyż w miejscu pracy.
8. Jakimi karami jest zagrożone naruszanie cudzej wolności religijnej?
Przestępstwa określone w rodziale XXIV Kodeksu karnego pt. „Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania” są zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch. W tym miejscu warto dodać, że zgodnie z art. 33
Kodeksu, grzywnę wymierza się w stawkach dziennych, określając (mnożąc) liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki. Liczba stawek musi mieścić się w granicach od 10 do 540. Z kolei wysokość stawki dziennej nie może być mniejsza niż 10 zł, a nie większa niż 2000 zł. Kara ograniczenia wolności trwa zaś najkrócej miesiąc, najdłużej dwa lata (art. 34 kk). Najkrótsza możliwa do wymierzenia kara pozbawienia wolności to miesiąc. Z kolei za popełnienie przestępstwa z art. 257 kk grozi kara pozbawienia wolności do lat trzech.
9. Jakie są przejawy wolności sumienia człowieka na gruncie jego działalności zawodowej jako np. lekarza czy farmaceuty?
Zagadnienie to dotyczy bardzo problematycznej kwestii związanej z tzw. klauzulą sumienia, czyli uprawnienia do odmówienia wykonania swoich obowiązków zawodowych z powołaniem się na własny światopogląd lub wyznawane motywy religijne. Związane jest to
z kwestią oczywistej integralności człowieka tak na gruncie zawodowym jak i prywatnym. I tak, zgodnie z art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z tym że ma obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego. Z tego uprawnienia lekarz nie może skorzystać tylko wtedy, gdy zwłoka w udzieleniu pomocy lekarskiej mogłaby spowodować u pacjenta niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Analogiczne uprawnienie przysługuje także pozostałemu personelowi medycznemu tj. pielęgniarzom i położnym.
Na gruncie prawa farmaceutycznego nie zostało jednak nadal uregulowane analogiczne uprawnienie dla aptekarzy. W ostatnim czasie coraz liczniejsze głosy wskazują na potrzebę uregulowania tego zagadnienia, albowiem pewnym uproszeniem jest, że ma to dotyczyć wyłącznie środków antykoncepcyjnych. Farmaceuci słusznie sygnalizują, że konflikt moralny odnosi się przede wszystkim do tzw. antykoncepcji awaryjnej, leków wczesnoporonnych, a także do leków silnie odurzających, uzależniających, a w przyszłości
– wyprodukowanych z użyciem komórek macierzystych. Poza tym, wprowadza to pewnego rodzaju rozbieżność, ponieważ zgodnie z Kodeksem Etyki Aptekarza, Farmaceuta ma zagwarantowaną wolność w podejmowaniu swoich decyzji, zgodnie ze swym sumieniem (artykuł 3 tego Kodeksu). Brak jest jednak przepisu powszechnie obowiązującego prawa, który pozwalałby na faktyczne korzystanie z tego uprawnienia.
10. Czy muszę dochodzić ochrony swoich praw na drodze postępowania karnego?
Aby móc udzielić prawidłowej odpowiedzi na to pytania, na wstępie należy wyjaśnić, że na przestrzeni wieków w Europie wykształciły się dwa modele regulacji wolności słowa. Pierwszy z nich- model anglosaski – opiera się na jak najszerszym rozumieniu uprawnień związanych z wolnością słowa. Drugi zaś- model kontynentalny- stanowi o tym, że granicą wolności słowa jest godność drugiego człowieka, która podlega ochronie, a przez to także godność religii. W Rzeczpospolitej Polskiej obowiązuje model kontynentalny, czego najbardziej jaskrawym wyrazem jest treść art. 31 ust. 3 Konstytucji, wedle którego wolność człowieka podlega ochronie prawnej, a ograniczenia w tym zakresie są możliwe wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony wolności innych osób. Innymi słowy, wolność słowa kończy się tam, gdzie zaczynają się wolności i prawa innych osób. Powyższego nie można utożsamiać z nadmiernym ograniczeniem wolności słowa czy nawet cenzurą – oczywistym bowiem jest, że w Polsce dopuszczalna jest krytyka, jednak pod warunkiem, że pozostaje ona konstruktywna i nie zmierza wyłącznie do znieważania, stygmatyzacji, przeróżnych form wyśmiewania, czy też obrażania chrześcijaństwa bądź jego wyznawców pod przykrywką tzw. wolności słowa, czy wolności artystycznej.
11. Czy wolność słowa uprawnia do obrażania uczuć religijnych? W jaki sposób ustawodawca zakreśla granice między wolnością słowa z jednej strony, a wolnością wyznania z drugiej?
Aby móc udzielić prawidłowej odpowiedzi na to pytania, na wstępie należy wyjaśnić, że na przestrzeni wieków w Europie wykształciły się dwa modele regulacji wolności słowa. Pierwszy z nich- model anglosaski – opiera się na jak najszerszym rozumieniu uprawnień związanych z wolnością słowa. Drugi zaś- model kontynentalny- stanowi o tym, że granicą wolności słowa jest godność drugiego człowieka, która podlega ochronie, a przez to także godność religii. W Rzeczpospolitej Polskiej obowiązuje model kontynentalny, czego najbardziej jaskrawym wyrazem jest treść art. 31 ust. 3 Konstytucji, wedle którego wolność człowieka podlega ochronie prawnej, a ograniczenia w tym zakresie są możliwe wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony wolności innych osób. Innymi słowy, wolność słowa kończy się tam, gdzie zaczynają się wolności i prawa innych osób. Powyższego nie można utożsamiać z nadmiernym ograniczeniem wolności słowa czy nawet cenzurą – oczywistym bowiem jest, że w Polsce dopuszczalna jest krytyka, jednak pod warunkiem, że pozostaje ona konstruktywna i nie zmierza wyłącznie do znieważania, stygmatyzacji, przeróżnych form wyśmiewania, czy też obrażania chrześcijaństwa bądź jego wyznawców pod przykrywką tzw. wolności słowa, czy wolności artystycznej.
12. Czy tzw. media są zobowiązane do ochrony uczuć religijnych przed ich naruszeniem?
Podstawowymi ustawami regulującymi działanie mediów w Polsce jest ustawa z dnia .26 stycznia 1984r. Prawo prasowe, a także ustawa z dnia 29 grudnia 1992r. o radiofonii i telewizji. W pierwszej z analizowanych ustaw, została zawarta zasada, wedle której wolność wypowiedzi nie ma charakteru absolutnego, albowiem dziennikarz ma obowiązek działania zgodnie z etyką zawodową i zasadami współżycia społecznego, a jego zadania są służbą społeczeństwu i państwu, a nie partykularnym interesom ( art. 10 i n.). Stąd też krytyka prasowa powinna nosić cechy rzetelności i pozostawać współmierna do osiągnięcia społecznego celu krytyki. Dziennikarz nie może także naruszać dóbr osobistych innych osób, poprzez swoją działalność.
Ustawa o radiofonii i telewizji taże odnosi się do kwestii ochrony uczuć religijnych i wprowadza zakaz naruszania w audycjach uczuć religijnych (art. 18 ust. 2). Co więcej, ustawa ta nakazała także respektowanie w programach publicznej radiofonii i telewizji
wartości chrześcijańskich. Mimo zaskarżenia tego przepisu do Trybunału Konstytucyjnego z powodu odniesienia się wprost do „wartości chrześcijańskich”, Trybunał już w 1994r. nie uznał argumentów skarżących za słuszne wskazując, że wartości chrześcijańskie są uniwersalnymi zasadami etyki europejskiej.
13. Czym jest mowa nienawiści i na podstawie jakich aktów prawnych mogę reagować na przypadki stosowania mowy nienawiści wobec mnie lub innych osób?
Mowa nienawiści (ang. hate speech) jest zjawiskiem, które polega na rozpowszechnianiu czy usprawiedliwiania nienawiści i dyskryminacji, jak również przemocy słownej wobec konkretnych osób, grup osób czy jakiegokolwiek innego podmiotu będącego „na
celowniku” danej wypowiedzi. Jaskrawym przykładem mowy nienawiści są coraz częstsze postawy cichej akceptacji/przyzwolenia dla przeróżnych form wyśmiewania, stygmatyzacji, obrażania chrześcijaństwa bądź jego wyznawców za pośrednictwem
wolności słowa, czy wolności artystycznej. Stosowanie mowy nienawiści jest niezgodne z obowiązującym w Polsce prawem. Ofiarę mowy nienawiści chronią nie tylko przepisy o randze ustawy ( o czym mowa niżej), ale nawet przepisy Konstytucji, które są przecież
stosowane bezpośrednio. Na uwagę zasługuje w tym kontekście jej art. 31, wedle którego wolność człowieka podlega ochronie prawnej, a każdy jest zobowiązany szanować wolności i prawa innych. Jeśli zaś chodzi o przepisy ustawowe, to należy zwrócić uwagę na przepisy Kodeksu karnego, w tym w szczególności:
– art. 212 Kodeksu karnego (określający przestępstwo pomówienia),
– art. 216 Kodeksu karnego ( przestępstwo zniewagi),
– art. 190 kk (groźby karalne),
– art. 196 (przestępstwo publicznej obrazy uczuć religijnych),
– art. 256 KK (przestępstwo nawoływania do nienawiści na tle różnic etnicznych/
wyznaniowych),
– art. 257 kk ( przestępstwo publicznego znieważenia ze względu na przynależność
religijną).
Oprócz przepisów karnych i niezależnie od ochrony w tych przepisach przewidzianych, także i Kodeks cywilny gwarantuje objęcie ochroną takich dóbr jak swoboda sumienia w art. 23 tej ustawy. Z pozostałych ustaw warto zwrócić uwagę na art. 14 ustawy z dnia 18 lipca 2002r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną, który wskazuje, że „nie ponosi odpowiedzialności za przechowywane dane ten tylko, kto udostępniając zasoby systemu teleinformatycznego w celu przechowywania danych przez usługobiorcę, nie wie o
bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności, a w razie otrzymania urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności niezwłocznie uniemożliwi dostęp do
tych danych”. Przepis ten będzie znajdował szczególne zastosowanie do przypadków akceptowania przez administratorów portali internetowych, na tzw. hejt wyrażony w publikowanych na danym serwisie komentarzach przez użytkowników. Innymi słowy, na
podstawie tego przepisu administratorzy mają obowiązek usuwania komentarzy, które wyśmiewają i obrażają uczucia, wolności lub prawa innych osób.
14. W mediach nagłaśniane są przypadki, w których tzw. wolność artystyczna ma wyłączać stosowanie przepisów dotyczących obrony uczuć religijnych. Czy takie stanowisko jest zgodne z treścią art. 196 Kodeksu karnego?
Większość konstytucyjnych praw i wolności jednostki, nie jest absolutna i podlega ograniczeniom. Granicą dla każdej z wolności, zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, są m.in. wolności i prawa innych osób. Z tego założenia wynika obowiązek ustawodawcy do
wyznaczania granic korzystania z każdej wolności bez naruszania istoty drugiej. Realizacją tego obowiązku jest m.in. obwarowanie prawno-karne obrazy uczuć religijnych, nierozerwalnie związanych z zasadą swobody wyznania, do której może prowadzić korzystanie z wolności artystycznej.
Wśród części przedstawicieli doktryny prawniczej, a także w orzecznictwie sądów błędnie przyjmuje się pogląd, wedle którego wolność artystyczna ma niejako pierwszeństwo przed przepisami zakazującymi obrazy uczuć religijnych innych osób. Argumentuje się przy tym, że stanowisko przeciwne miałoby prowadzić do ograniczenia wolności wyrażania poglądów w sposób nieproporcjonalny, wykraczający poza zakres konieczny w demokratycznym państwie prawnym naruszając istotę tej wolności. W ten sposób usiłuje się niejako usprawiedliwiać przypadki publicznego (np. podczas koncertów, manifestacji) niszczenia bądź znieważaniu symboli religijnych czy też przedstawicieli danej grupy wyznaniowej. Tak rozumiany prym wolności artystycznej nad kwestią obrazy uczuć religijnych, ma przy tym rzekomo chronić osoby bezwyznaniowe tak, by ich przekonania światopoglądowe i filozoficzne nie były naruszane przez inne osoby. W efekcie w części orzeczeń sądów wskazuje się, że osoba powołująca się na wolność artystyczną może obrazić uczucia religijne w rozumieniu kk tylko wtedy gdy zostanie jej udowodnione, że chciała tak zrobić i wprost do tego dążyła ( działała w tak zwanym zamiarze bezpośrednim), ale już nie wtedy, gdy oceniając sprawę rozsądnie powinna liczyć sie z tym, że jej zachowanie może obrazić czyjeś uczucia (czyli działał w tak zwanym zamiarze ewentualnym/wynikowym).
Tego rodzaju stanowisko jest jednak błędne. Rozstrzygnął o tym Sąd Najwyższy w uchwale podjętej 29 października 2012r. ( sygn. Akt I KZP 12/12). Zdaniem tego Sądu oczywiste jest, że występek z art. 196 k.k. można popełnić zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i wynikowym. Z wyczerpaniem znamion tego przestępstwa będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy działanie sprawcy polegające na publicznym znieważeniu przedmiotu czci religijnej (lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych) będzie skierowane wprost na dokonanie tego czynu, jak i wówczas, gdy sprawca, podejmuje publicznie takie czynności, co do których godzi się, z uwagi na ich formę, że mają one charakter znieważający. W efekcie albo chce obrazić takim zachowaniem uczucia religijne innych osób, albo przewidując taki skutek swojego zachowania, na ten skutek godzi się.
15. Jaka może być rola organizacji pozarządowej takiej jak np. Fundacja czy stowarzyszenie, w postępowaniu karnym?
Zgodnie z art. 90 i następnym Kodeksu postępowania karnego, w postępowaniu sądowym swój udział może zgłosić organizacja społeczna ( taka jak np. fundacja czy stowarzyszenie), jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka. Przypomnienia w tym miejscu wymaga, że jedną z podstawowych praw człowieka i jego wolności, jest właśnie wolność sumienia i wyznania. Sąd ma obowiązek dopuszczenia przedstawiciela takiej organizacji społecznej do występowania w sprawie, jeżeli przynajmniej jedna ze stron wyrazi na to zgodę np. strona do której dana organizacja przystępuje. Strona może w każdym czasie cofnąć wyrażoną zgodę. W wypadku braku zgody choćby jednej ze stron na występowanie w sprawie przedstawiciela organizacji społecznej sąd wyłącza tego przedstawiciela od udziału w sprawie, chyba że jego udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Sąd ma także obowiązek dopuszczenia przedstawiciela organizacji społecznej do występowania w sprawie pomimo braku zgody stron, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Z drugiej strony Sąd może odmawiać dopuszczenia przedstawiciela organizacji społecznej do występowania w sprawie tylko wtedy, jeżeli stwierdzi, że wskazany w zgłoszeniu interes społeczny lub indywidualny nie jest objęty zadaniami statutowymi tej organizacji lub nie jest związany z rozpoznawaną sprawą. Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej stanowi swoistego rodzaju wsparcie dla strony, do której przystąpił, a która domaga się ochrony swoich wolności i praw. Taki przedstawcieiel może bowiem uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.
16. Czy szkoła może narzucić uczniowi bezwyznaniowość? Jakie prawa przysługują Ci jako rodzicowi?
Nie, nie może. Jako rodzic masz prawo wychowywać swoje dzieci w wierze Katolickiej, zgodnie z własnymi przekonaniami w sprawach religii. Przysługująca Ci władza rodzicielska gwarantuje Ci możliwość podejmowania decyzji w zakresie wyznania Twojego
dziecka i wiary, w jakiej będzie wychowywane. Jeśli chodzi o wolność uzewnętrzniania religii, to art. 53 ust. 5 Konstytucji RP stanowi, iż może być ona ograniczona „jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa,
porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”. Gwarancje uznawania przez państwo prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi,
znajdujemy przede wszystkim w art. 2 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonym w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., w Konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty sporządzonej w
Paryżu dnia 15 grudnia 1964 (art. 5 ust. 1b), Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 18 ust. 4) oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (art. 13 ust. 3) otwartych do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., w Deklaracji w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach uchwalonej w Nowym Jorku dnia 25 listopada 1981 r. (art. 5 ust. 1 i 2) oraz w Konwencji o prawach dziecka przyjętej dnia 20
listopada 1989 r. (art. 14 i 18 ust. 1). O pierwszeństwie rodziców w wyborze nauczania dla swoich dzieci stanowi również Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. (art. 26).
17. Czy niewierzący mają prawo wymagać aby miejsca publiczne/urzędy/szkoły były pozbawione jakichkolwiek symboli religijnych?
Nie, nie mają takiego prawa. Osoba, która deklaruje się jako niewierząca, nie może oczekiwać, że nie będzie miała kontaktu z osobami wierzącymi, ich praktykami i symbolami religijnymi, bo w życiu społecznym byłoby to równoznaczne z ograniczeniem swobody
sumienia osób wierzących, może wyłącznie oczekiwać, że nie będzie poddawana praktykom religijnym wbrew swojej woli czy zmuszana do udziału w nich albo do posługiwania się symbolami religijnymi. Nie można uznać za przejaw dyskryminacji religijnej
funkcjonowania zakorzenionych kulturowo symboli religijnych w życiu publicznym (np. poprzez ich zawieszenie w budynku władzy publicznej).
Według wyroku SA w Łodzi z dnia 28 października 1998 r. (ACa 612/98), „Sam fakt zawieszenia symbolu religijnego w budynku władzy publicznej nie jest wystarczający dla przyjęcia naruszenia swobody sumienia”.
Jak wskazują badania CBOS, Polacy generalnie w znacznym stopniu akceptują obecność religii w przestrzeni publicznej. Zdecydowana większość Polaków w ostatnich latach akceptuje obecność krzyży w budynkach publicznych, lekcje religii w szkole, religijny charakter przysięgi wojskowej, księży występujący w telewizji, udział biskupów w uroczystościach państwowych, czy też święcenie budynków użyteczności publicznej. Należy jednak zaznaczyć, że brak jest w naszym systemie prawnym, jakiejkolwiek regulacji
odnoszącej się do eksponowania symboli religijnych w budynkach publicznych.
18. Czym jest dyskryminacja wyznaniowa?
Jest przestępstwem z art. 194 kk penalizującym zachowanie wyrażające się ograniczeniem drugiego człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość. Dyskryminacja wyznaniowa wyraża się
„ograniczaniem człowieka w jego prawach”, przez co należy rozumieć jak najszerszy zakres możliwych ograniczeń w zakresie praw podmiotowych. Dotyczy to w szczególności ograniczania dostępu do nauki, nierównego traktowania w szkole, przy przyjmowaniu do
pracy i kształtowaniu warunków pracy itd. Ograniczanie w prawach może nastąpić w formie działania (np. zwolnienie z pracy, odmowa przyjęcia dziecka do szkoły) albo zaniechania (np. nieawansowanie pracownika pomimo spełnienia wszystkich warunków).
Choć nie wynika to jednoznacznie z treści komentowanego przepisu, dotyczy on zarówno czynów wymierzonych przeciwko jednostkom, jak i zbiorowościom religijnym.
Czynem zabronionym przez art. 194 będzie więc także ograniczanie praw określonej grupy religijnej jako całości, i to niezależnie od tego, czy grupa ta ma osobowość prawną (np. kościół albo zarejestrowany związek religijny), czy też nie (np. grupa osób zebrana w celu odprawienia nabożeństwa lub odbycia pielgrzymki).
19. Jakie kary przewidziane są za dyskryminację wyznaniową?
Przestępstwo z art. 194 zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Na podstawie art. 59 kk sąd może także, skazując za to przestępstwo, odstąpić od wymiaru kary. Z uwagi na wysokość zagrożenia karą pozbawienia
wolności dopuszczalne jest stosowanie warunkowego umorzenia postępowania.
20. Czy moje prawo do uzewnętrzniania religii może zostać ograniczone?
Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Nikt nie może być zmuszany do
uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych, a także nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (art. 53 ust. 5–7 Konstytucji RP). Należy także
pamiętać, że rodzice mają konstytucyjne prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3 Konstytucji RP), czego nie można rozpatrywać w kategoriach ograniczania w prawach w
rozumieniu art. 194 k.k. Trzeba ponadto zauważyć, że przedmiotem ochrony objęty został również neutralny stosunek wobec religii, co objawia się w znamieniu „bezwyznaniowości”. W konsekwencji przedmiotem ochrony są wszystkie osoby, niezależnie od ich stosunku wobec religii, tj. osoby wierzące, ateiści, agnostycy, a także ludzie o poglądach obojętnych religijnie.
21. Czym jest złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych? Kiedy można ponieść za nie karę?
Jest przestępstwem z art. 195 § 1 kk, który penalizuje działanie polegające na złośliwym przeszkadzaniu w publicznym wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej.
Przepis ten zapewnia prawo do publicznego wykonywania aktów religijnych (mszy, procesji i innych aktów), co dotyczy zarówno świątyń, jak i takich miejsc publicznych, jak plac czy ulica, z tym że odbywanie pielgrzymek i procesji wymaga zawiadomienia odpowiednich władz administracyjnych i zapewnienia przestrzegania bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Aktami religijnymi są wszelkie czynności o charakterze religijnym, których miejsce i sposób wykonywania określony jest ceremoniałem danego wyznania lub związku wyznaniowego, zatem przykładowo msza, nabożeństwo, procesja, udzielanie sakramentu. Słuszne wydaje się twierdzenie, że komentowany przepis dotyczy także tych czynności, których przebieg nie jest uregulowany w normach wewnętrznych kościoła czy związku wyznaniowego, o ile tylko mają one charakter czynności kultowych. Obejmuje zatem wszelkie, także niesformalizowane, postaci modlitwy czy pielgrzymek.
Przepis art. 195 kk dotyczy tylko tych aktów religijnych, które wykonywane są publicznie, czyli w miejscach, do których dostęp ma każdy, kto zechce się tam znaleźć. Chodzi przy tym nie tylko o miejsca, których przeznaczeniem jest sprawowanie kultu (kościół, kaplica, meczet), lecz także o miejsca generalnie do tego nieprzeznaczone, lecz ad hoc wykorzystane (droga publiczna, po której idzie procesja, lotnisko, na którym odprawiana jest msza polowa). Publicznie wykonywanym aktem religijnym jest także transmisja mszy, nabożeństwa lub modlitwy przez radio, telewizję lub za pośrednictwem Internetu. Do ochrony niepublicznych aktów religijnych mogą ewentualnie znaleźć zastosowanie art. 191 kk czy 194 kk.
Przez pojęcie przeszkadzania w rozumieniu ww. przepisu należy rozumieć każde zachowanie, zarówno przybierające postać działania, jak i zaniechania, które uniemożliwia, utrudnia lub zakłóca wykonywanie aktu religijnego. Przeszkadzanie stanowić mogą nie tylko te zachowania, które wpływają na możliwość fizycznego podejmowania czynności składających się na akt religijny (zablokowanie trasy procesji, wyrwanie mikrofonu prowadzącemu modlitwę itd.), lecz także takie, które zakłócają jedynie właściwe przeżywanie aktu religijnego przez uczestniczące w nim osoby (hałasowanie, skandowanie obraźliwych haseł).
22. Jakie kary przewidziane są za przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych?
Przestępstwo z art. 195 kk zagrożone jest alternatywnie grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd może więc na podstawie art. 59 § 1 kk odstąpić od wymierzenia kary, chyba że złośliwe przeszkadzanie obrzędom religijnym miało
charakter chuligański. Z uwagi na wysokość zagrożenia karą pozbawienia wolności dopuszczalne jest również warunkowe umorzenie postępowania.
23. Czy pogrzeb, uroczystości lub inne obrzędy żałobne są traktowane jak akt religijny? Co grozi za ich zakłócanie?
Tak. Przestępstwo złośliwego przeszkadzania pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym określono w przepisie art. 195 § 2 kk. Przepis ten obejmuje penalizacją przeszkadzanie w samym pochówku zmarłego, jak i w uroczystościach bezpośrednio
poprzedzających ten pochówek (np. msza żałobna) lub bezpośrednio następujących po nim. Przedmiotem ochrony ww. przepisu są uczucia osób biorących udział w pogrzebie, uroczystościach lub obrzędach żałobnych, jak również cześć osób zmarłych.
Za dopuszczenie się czynów polegających na złośliwym przeszkadzaniu w uroczystościach pogrzebowych art. 195 przewiduje alternatywnie karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd może więc na podstawie art. 59 § 1 odstąpić od
wymierzenia kary, chyba że złośliwe przeszkadzanie obrzędom religijnym miało charakter chuligański. Z uwagi na wysokość zagrożenia karą pozbawienia wolności dopuszczalne jest również warunkowe umorzenie postępowania.
24. Czym jest obraza uczuć religijnych?
Jest przestępstwem z art. 196 kk, który zabrania zachowania polegającego na obrażaniu uczuć religijnych innych osób, poprzez znieważanie w sposób publiczny przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych.
Zachowanie to zarówno może przybrać postać wypowiedzi słownej, jak i może być wyrażone za pomocą gestów, pisma czy obrazów. Możliwa jest realizacja znamion tego przestępstwa przez zaniechanie, w przypadku osoby zobowiązanej do zapobieżenia
skutkowi (np. administrator strony internetowej niereagujący na informacje o materiale obrażającym uczucia religijne, dysponent plakatów rozwieszonych w mieście, podmiot odpowiedzialny za rozpowszechnianie określonych materiałów prasowych). Przypisanie
danemu zachowaniu charakteru znieważenia powinno mieć charakter obiektywny i być dokonywane z uwzględnieniem społecznych norm kulturowo-obyczajowych i powszechnie przyjętych kryteriów oceny. Zachowanie znieważające charakteryzuje się wyrażeniem
pogardy, chęcią poniżenia lub wyszydzenia. Nie można go utożsamiać z samym lekceważeniem, brakiem oczekiwanego przez daną grupę wyznaniową szacunku czy wyrażaniem negatywnych ocen.
25. Kiedy obraza uczuć religijnych jest karalna?
Znieważenie musi nastąpić publicznie, tj. w takim miejscu lub w takich warunkach, gdzie jest lub może być dostrzeżone przez bliżej nieokreśloną liczbę osób.
Przestępstwo ma charakter materialny i dla jego bytu niezbędne jest spowodowanie skutku w postaci obrazy uczuć co najmniej jednej osoby. Bezpośrednim przedmiotem ochrony jest tu wolność poszczególnych osób od wszelkich zachowań, które – obrażając ich uczucia religijne – stwarzają im poczucie dyskomfortu psychicznego związanego z odczuwaniem braku szacunku dla ich konfesji
Przedmiotem czci religijnej może być np. symbol danej wiary (krzyż, gwiazda Dawida, półksiężyc), materialne odzwierciedlenie bóstwa (posągi, wizerunki), przedmioty służące do liturgii (szaty rytualne, hostia itp.). Nie są nimi natomiast osoby duchowne.
Znieważenie przedmiotu czci religijnej może polegać na obelżywym wypowiadaniu się o osobie Boga czy też Matki Boskiej, parodiowaniu z intencją poniżenia gestów uznawanych za sprawowanie eucharystii, posługiwanie się wizerunkami lub wyobrażeniami uznawanymi za święte w sposób im uwłaczający.
Nie stanowi natomiast zniewagi czy pogardy krytyka poglądów głoszonych przez przedstawicieli danej wiary ani też jej dogmatów. Nie będzie również taką zniewagą użycie w celu kreacji artystycznej jej symboli, jeśli zamierzeniem kreatora nie jest wyrażenie
pogardy dla takich symboli, a forma i treść tej kreacji nie zawierają elementów poniżających. Do uznania bowiem, że mamy do czynienia z obrazą uczuć religijnych innych osób przez publiczne znieważanie przedmiotów, o których mowa w art. 196, nie wystarcza jedynie subiektywne odczucie tych osób, lecz czynności sprawcy muszą być obiektywnie znieważające i obrażające.
26. Jakie kary grożą za obrazę uczuć religijnych?
Przestępstwo z art. 196 kk zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd, skazując za to przestępstwo, może także odstąpić od wymierzenia kary na podstawie art. 59 kk. Z uwagi na wysokość ustawowego zagrożenia karą dopuszczalne jest również stosowanie warunkowego umorzenia postępowania.
27. Czy niszczenie miejsc świętych stanowi wyłącznie wykroczenie/przestępstwo uszkodzenia mienia?
Nie. Tego typu działania mogą stanowić przestępstwo z art. 196 kk pod warunkiem, że czynów polegających na niszczeniu miejsc świętych dopuszczono się w sposób publiczny, tj. w takim miejscu lub w takich warunkach, gdzie jest lub może być dostrzeżone przez bliżej nieokreśloną liczbę osób, a zatem mający na celu znieważenie uczuć religijnych wiernych.
Kliknij tutaj by pobrać:
English
Legal opinion
- The following legal opinion has been commissioned by Fidei Defensor association, with its seat in Szczecin and makes up an ordered set of answers to questions regarding crucial issues associated with legal protection of freedom of belief and religion on the basis of Polish legislation and universally applicable acts of international law.
- This opinion has been drawn up on the basis of the following legal acts, verdicts, professional literature and legal commentaries as well as academic publications:
- Constitution of the Republic of Poland of 2nd April 1997
- Penal Code of 6th June 1997;
- Civil Code of 23rd April 1964;
- Code of Criminal Proceedings of 6th June 1997;
- Act on the Profession of Doctor of Medicine and Doctor of Medical Dentistry of 5th Dec 1996;
- Pharmaceutical Law of 6th September 2001;
- Press Law of 26th January 1984;
- Broadcasting Act of 29th December 1992;
- Act on Providing Electronic Services of 18th July 2002;
- Constitutional Tribunal verdict of 06.10.2015 SK/13;
- Supreme Court resolution 20th September 1973, VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132;
- Supreme Court verdict of 26th March 1973, Rw 279/73, OSNKW 1973, nr 7-8, poz. 101;
- Administrative Court in Łódź verdict of 28.10.1998 r., I ACa 612/98, OSP 1999/10, poz. 177;
- Supreme Court resolution of 29th October 2012r. (sygn. Akt I KZP 12/12);
- Pharmacists’ Code of Ethics;
- European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, opened for signature on 04.11.1950;
- Protocol No. 1 to the Convention for the Protection of Human Rights and Freedoms, adopted in Paris on 20th March 1952, Dz. U. z 1995 r., Nr 36, poz. 175, edited
- Convention on the Elimination of Discrimination in Education adopted in Paris on 15th December 1964, Dz. U. z 1964 r., Nr 40, poz. 268;
- International Covenant on Civil and Political Rights, Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167;
- International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 169
- Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, oprac. P. Sobczyk, P. Sobczyk, Warszawa 2005, s. 39.
- Convention on the Rights of the Child, adopted on 20th Nov 1989, Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526;
- International Covenant on Civil and Political Rights, of 16th December 1966;
- EU Charter of Fundamental Rights of 7th December 2000;
- Report on Human Rights and Democracy in the World, December 2016;
- Annual Report on Human Rights and Democracy in the World in 2018 and European Union’s policy on the matter
- Marek Andrzej, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Opublikowano: LEX 2010;
- Giezek Jacek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Opublikowano: LEX 2014;
- Stefański (w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2009, s. 248);
- Wróbel Włodzimierz (red.), Zoll Andrzej (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a Opublikowano: WKP 2017;
- Wróbel [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a , red. A. Zoll, Kraków 2017, art. 196;
- Wróbel, Zoll II/1, s. 634; Janyga [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 584;
- Filar Marian (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. V Opublikowano: WK 2016;
- Wojciechowska (w:) Kodeks karny – część szczególna, t. 1, Komentarz do artykułów 117-221, red. A. Wąsek, Warszawa 2006, s. 776];
- Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, s. 23;
- Warchałowski, Prawo do wolności myśli, s. 204, 212-213;
- Katarzyna Więcek, Nauczanie religii katolickiej w polskiej szkole publicznej w kontekście prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy, Studia z prawa wyznaniowego, Tom 16 – 2013.
- What are religious feelings and how should we understand the notion of freedom of religion?
In Polish legislation, there is no explicit, universal definition of religious feelings. As a result, this concept is subject to interpretation by courts, the representatives of legal doctrine. Thus, there are many answers to the question of understanding the concept of religious feelings, and, essentially, judicial interpretation refers to the specific case, whenever we try to determine whether such action/failure to act could offend one’s religious feelings. It is, however, worth mentioning a few of the already formulated definitions of religious feelings:
- according to the Supreme Court, religious feelings are understood as mental states, the essence of which is assuming the internal attitude towards the past, present and future events. Of course, the events in question are directly or indirectly associated with religion, or the form of expressing religion.
- Statements along similar lines can be found among other verdicts of the Constitutional Tribunal, in which it is stated that religious feelings may be described as a mental state, which is essentially adopting the internal attitude towards events directly or indirectly related to religion as a form of social consciousness (compare CT verdict of 6.10.2015 SK54/13).
- R.Stefański (in: Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2009, p. 248) states that the object of legal protection are ‘religious feelings, which are a direct experience, expressing the attitude of a believer towards the professed religion’.
Whatever the accepted definition, undoubtedly religious feelings, due to their character, are subject to special legal protection. They are directly related to freedom of conscience and belief (known as freedom of religion), and as such, they are a constitutional value. It consists in the right to profess or accept a religion according to personal choice as well as to manifest one’s religion, individually or collectively, publicly or privately, by worshipping, praying, participating in ceremonies, performing rites or teaching, it also includes possessing sanctuaries and other places of worship for the satisfaction of the needs of the believers as well as the right of individuals, wherever they are, to benefit from religious services. Parents have the right to ensure their children a moral and religious upbringing and teaching in accordance with their convictions.
- What acts of international law refer to the protection of religious feelings?
The protection of religious feelings, as a means of safeguarding freedom of conscience and religion, is subject to regulation by international law. Among the most important legal acts is the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. This convention has been ratified by Poland which means that Polish citizens, having exhausted domestic legal measures, may file a complaint with the European Court of Human Rights, by referring to the provisions of this convention. The Convention, in art. 9, guarantees every individual the right to freedom of thought, conscience and religion. This law includes, among others, the freedom to manifest one’s religion individually or collectively, publicly or privately, by worshipping, praying, participating in ceremonies, performing rites or teaching.
The need to protect religious feelings is also indicated by other legal acts, such as the International Covenant on Civil and Political Rights of 16th December 1966, which was adopted as a result of the UN conference in New York. It sets forth that every individual should be guaranteed freedom of thought, conscience and religion, and thus the right to manifest these convictions individually or collectively in the form of prayers, practises, rites and teaching (art. 18 of this Covenant). The Covenant has been ratified by 173 countries, including Poland. Freedom of conscience and religion within the legal framework of European Union is guaranteed by art. 10 of the EU Charter of Fundamental Rights.
- How are these regulations applied in practice? Do European institutions confirm the instances of religious discrimination?
Despite omnipresent declarations about the right to choose and practice one’s own religion, individually and collectively, in the society in which an individual lives, and also to respect for these practices from others, as being a fundamental and one of the first human rights – it is also one of the most commonly broken, in relation to an individual as well as the whole societies. XXI century is a witness to intense persecution on religious grounds. What is the most significant, in the modern world, it is most often the Christians who are the victim of these actions.
This is the picture from the Report on Human Rights and Democracy in the World, compiled by the European Parliament in December 2016. It points out that nowadays, Christians are the most commonly harassed and intimidated religious group. In some regions of the world, whole religious communities are faced with annihilation or emigration. Despite these facts, the standpoint remains the same, as even in the yearly report for 2018, concerning human rights, the European Parliament calls on EU and the member states to continue forming alliances and step up cooperation initiatives with numerous countries and regional organizations in order to achieve positive changes in the field of freedom of religion or freedom of convictions, especially in the areas affected by conflicts, where religious groups, e.g. Christians in the Middle East are particularly vulnerable. There are, however, no detailed resolutions on this matter, or diplomatic actions which might reverse this trend.
- What legal acts in Polish law refer to the issue of freedom of religion?
Polish law regulates the issue of freedom of religion in the supreme legal act effective in the Republic of Poland, i.e. in the basic law – the Constitution of 2nd April 1997. In addition, specific regulations concerning this issue are contained in the three basic branches of the law, i.e. in the penal law (Penal Code), civil law (Civil Code), and also in the so-called administrative law (e.g. Press Law, Broadcasting Act).
- What constitutional guarantees are there for freedom of religion?
To begin with, one must notice that Polish Constitution – rightly considered the fundamental law – is the supreme legal act effective in the Republic of Poland, and its regulations may be applied directly, i.e. one may claim one’s rights referring directly to its regulations.
Thus, the Constitution in as many as two articles refers to the issue of freedom of religion. The first is art. 25, which sets out rules governing the relations between the State and the Church. It sets forth the principle that Churches and other religious organizations have equal rights. Public authorities in the Republic of Poland are to be impartial in matters of personal conviction, whether religious or philosophical, or in relation to outlooks on life, and are to ensure their freedom of expression in public life. The relationships between the State and churches and other religious organizations are based on the principle of respect for their autonomy and the mutual independence of each in its own domain, as well as on the principle of cooperation for the individual and common good. The relations between the Republic of Poland and the Catholic Church are determined by the international treaty concluded with the Holy See, and by the statute. The relations between the Republic of Poland and other churches and religious organizations are determined by adopted statutes, pursuant to agreements concluded between their appropriate representatives and the Council of Ministers.
The other constitutional regulation referring to the freedom of religion is art. 53, which ensures the freedom of conscience and religion. Freedom of religion includes the freedom to profess or to adopt a religion by personal choice as well as to manifest such religion, either individually or collectively, publicly or privately, by worshipping, praying, participating in ceremonies, performing of rites or teaching. Freedom of religion also includes possession of sanctuaries and other places of worship for the satisfaction of the needs of believers as well as the right of individuals, wherever they may be, to benefit from religious services. Parents have the right to ensure their children a moral and religious upbringing and teaching in accordance with their convictions. The religion of a church or other legally recognized religious organization may be taught in schools. The freedom to publicly express religion may be limited only by means of statute and only where this is necessary for the defence of State security, public order, health, morals or the freedoms and rights of others. No one may be compelled to participate or not participate in religious practices. No one may be compelled by organs of public authority to disclose their philosophy of life, religious convictions or beliefs.
- What crimes, associated with the violation of freedom of religion, are set out by the Polish Penal Code?
The Act of 6th June 1997, Penal Code (henceforth: ‘PC’), includes Chapter XXIV, which refers directly to crimes against freedom of conscience and religion. Art. 194 of this Chapter sets forth the offence of religious discrimination. According to its wording, whoever restricts another person from exercising the rights vested in that person, for the reason of this person affiliation to a certain faith or their religious indifference, is subject to a penalty. Religious feelings are also protected by the next two paragraphs of the Chapter. Art. 195 sets out the offence of malicious interference with the public performance of a religious ceremony of a church or another religious association. Then, art. 196 of the PC refers directly to offending others’ religious feelings by public profanation of the objects of religious cult or places dedicated to the public performance of religious rites. Freedom of conscience and religion is also protected by art. 257 of the PC, which stipulates that any person who publicly insults a group of people or a particular person because of their national, ethnic, racial, or religious identity, or who, for these reasons, breaches the personal inviolability, is subject to a penalty.
- When is freedom of religion violated?
Freedom of religion is violated when the followers of a specific religion or non-believers are privileged in relation to the followers of another religion. This kind of behaviour may include persecution or religious discrimination. Respecting freedom of religion means that it is illegal to forbid the believers from expressing their religious beliefs, to induce others to change their beliefs or to break the rules of their faith.
As it has been mentioned in the answer to question 3, nowadays the most persecuted religious group are Christians. The former UN Special Rapporteur on Freedom of Religion or Belief, Heiner Bielefeldt pointed out the following, most blatant examples of violating freedom of religion of Christians: “1) in Egypt, churches are being set on fire, 2) in Iraq, Christians are called renegades and because of persecutions, they live in fear for their life, as the jihadists from the Islamic State want to eradicate, by any means, every trace of Christian life, 3) in Jordan, if a Muslim-Christian marriage ends in divorce, the Christian ex-wife is in danger and loses the right to her children, 4) in Bangladesh, the pupil, unbeknown to his parents, is coerced to participate in Hinduism or Muslim lessons, 5) protestant communities in Russia are stigmatised as ‘foreign sects’, 6) an employee of ‘British Airways’ forced into a long and expensive process at the Human Rights Tribunal in Strasbourg in order for it to settle whether she is allowed to wear a cross in the workplace.
- What penalties are envisaged for violating others’ religious freedom?
The offences set out in Chapter XXIV of the Penal Code: ‘Offences against Freedom of Conscience and Religion’ are subject to a fine, restriction of liberty or the deprivation of liberty for up to two years. It is worth noting, that according to art. 33 of the Code, the fine is imposed in daily rates, by defining the number of daily rates to be levied and the amount of each rate. The number of daily rates should be between 10 and 540. The daily rate may not be lower than PLN 10 or higher than PLN 2000. The penalty of restriction of liberty may not be shorter than one month, or longer than 2 years (art. 34 of the PC). The shortest possible period of the deprivation of liberty is one month.
Finally, the offence set out in art. 257 of the Code is carries a penalty of deprivation of liberty for up to 3 years.
- How is freedom of conscience manifested in the professional activity of, for instance, a doctor or a pharmacist?
This is a very problematic issue, related to the so-called conscience clause, that is the right to refuse to perform one’s professional duties on the basis of their own worldview, or professed religious beliefs. It is related to the issue of obvious human integrity, both professional and personal. Thus, according to art. 39 of the Act on the Profession of Doctor of Medicine and Doctor of Medical Dentistry of 5th Dec 1996, a doctor may refuse to perform medical services if it raises his or her objections on the ground of conscience, as long as this fact has been noted in the medical documentation. A doctor performing this profession on the basis of an employment contract or as medical service, is also obliged to inform their superior in advance and in writing. The doctor is not allowed to use this prerogative only if the delay in performing the medical service could result in the risk of death, grave bodily harm or health disorder of the patient. Medical personnel: nurses and midwives are also entitled to use the respective prerogative.
For pharmacists, however, a respective prerogative has not yet been regulated by the pharmaceutical law. Recently, more and more opinions have been voiced that this issue should be regulated, since it is an oversimplification that it only applies to contraceptives. The pharmacists rightly point out that the moral conflict is mostly related to the so-called ‘day-after pill’, abortion pills, and also to the psychotropic drugs, and in future – to drugs manufactured using stem cells. Besides, it introduces some disparity, since, according to the Pharmacists’ Code of Ethics, a Pharmacist is guaranteed the right to freely make his or her decisions, according to his or her conscience (art. 3 of this Code). There is, however, no regulation in the governing law, which would allow them to exercise this prerogative.
- Do I have to defend my rights by way of criminal proceedings?
Criminal procedure is one way of defending one’s rights to freedom of conscience and religion. Another way is to file for civil action in court, over defending one’s personal interests, including, as in art. 23 of the PC, honour (intrinsic to human dignity) or freedom of conscience. The legal basis for this action is art. 23 of the Civil Code, in relation to art. 24 of the Code, in relation to art. 448 of the Code. In this procedure, one may demand not only to discontinue the action which undermines one’s personal interests, but also an apology (incl. public apology, e.g. in a newspaper, internet portal), payment of compensation, or payment of an amount toward a social goal. These demands may be aggregated.
- Does freedom of speech entitle people to offend religious feelings? How does the legislation draw the border between freedom of speech on one side, and freedom of religion on the other?
To give a correct answer, it needs to be explained that in Europe, over the centuries, two kinds of approach have been adopted to regulate freedom of speech. The first – the Anglo-Saxon model – is based on the broadest understanding of the prerogatives related to the freedom of speech. The other – the continental model – stipulates that freedom of speech is limited by others’ human dignity, which is subject to legal protection, and so is dignity of religion. In the Republic of Poland, the continental model applies, which is highlighted by the wording of art. 31 par.3 of the Constitution, which stipulates that the freedom of a human being is subject to legal protection, and it may be restricted only to protect the freedoms of other people. In other words, the freedom of speech ends where freedoms and rights of other people start. All of the above may not be equated with the excessive restrictions on the freedom of speech, or even censorship – it goes without saying that criticism is allowed in Poland, as long as it is constructive and does not lead to insulting, stigmatisation, various forms of deriding or insulting Christianity or its followers under the cover of the so-called freedom of speech or artistic freedom.
- Are the so-called media obliged to protect religious feelings from violation?
The fundamental regulation governing the activities of the media in Poland is the Press Law of 26th January 1984, and also the Broadcasting Act of 29th December 1992.
The first of these acts sets forth the principle that freedom of speech is not an absolute value, as a journalist is obliged to act according to work ethics and the rules of social coexistence, and their work is considered a service to the society and the state, and not to particular interests (art. 10 and 11). Hence, the criticism from the press should be distinguished by accuracy and be commensurate with the social goal of the criticism. The journalist’s actions may also not infringe personal rights of other people.
The Broadcasting Act also addresses the issue of protecting religious feelings and prohibits insulting religious feelings on broadcasts (art.18 par.2) . What is more, this act mandated respecting Christian values on public radio and TV broadcasts. Even though this Act was challenged in the Constitutional Tribunal due to the reference to ‘Christian values’, in 1994 the Tribunal did not accept the challenging arguments, pointing out that Christian values are universal to European ethics.
- What is hate speech and what legal acts could serve as the basis for reacting to incidents of hate speech towards myself or other people?
Hate speech if a phenomenon which consists in disseminating or justifying hatred and discrimination, as well as verbal abuse towards specific persons, groups of people or any other object being targeted by such verbal attacks. The blatant example of hate speech is the more and more common attitude of silent permission for various forms of derision, stigmatising, insulting Christianity or its followers by means of freedom of speech, or artistic freedom.
Hate speech is against the governing law in Poland. The victims of hate speech are protected not only by statutory acts, but also by the provisions of the Constitution, which are applied directly. Worth mentioning is art. 31, which determines that freedom of a person receives legal protection, and everyone should respect the rights and freedoms of others. As for statutory provisions, worth noting are the regulations of Penal Code, especially:
– art. 212 of Penal Code (setting forth the offence of slander),
– art. 216 of Penal Code (the offence of insult),
– art. 190 of PC (criminal threats),
– art. 196 (the crime of publicly offending religious feelings),
– art. 256 of PC (the offence of incitement to hatred on ethnic/religious grounds),
– art. 257 of PC (the crime of public insult because of a person’s religious affiliation).
Apart from penal provisions and regardless of the protection set out by these provisions, also the Civil Code guarantees the protection of such values as freedom of conscience in art. 23 of this Code. Among other statutory acts, it is worth mentioning art. 14 of the Act on Providing Electronic Services of 18th July 2002, which set out that ‘ the person who shares the access to the data of an IT system for purposes of storing the data by the client, not knowing about the illegal character of the data, or of the activity related to this data, and in case of receiving an official notice, or acquiring trustworthy information about the illegal character of the data or the activity related to it, immediately prohibits the access to the data, shall not bear legal liability’. This provision applies especially to the cases of tolerating by the administrators of internet portals so-called ‘hate’, expressed in users’ comments posted on the said portal. In other words, the administrators are obliged to remove comments which deride and offend the feelings, freedoms or rights of other people.
- There have been cases, highlighted by the media, where so-called artistic freedom is supposed to exclude regulations concerning religious feelings. Is this standpoint compliant with the wording of art. 196 of the Penal Code?
Most constitutional rights and freedoms of an individual are not absolute and are subject to limitations. Every freedom, according to art. 31 par. 3 of the Constitution of the RP, is limited by, among others, the rights and freedoms of others. This assumption results in an obligation for the legislator to define the borders of exercising each freedom without infringing the substance of other freedoms. This obligation is implemented, among others by setting forth legal provisions for offending religious feelings, inextricably linked to the principle of freedom of religion, which could be a result of exercising artistic freedom.
There is a widely accepted assumption among the representatives of legal doctrine, as well as in case verdicts that artistic freedom should have priority over provisions which penalise offending others’ religious feelings. It has been argued that the opposite assumption would lead to excessive restrictions on freedom of expressing one’s opinions, going beyond the limits necessary in a democratic, law-observing state by infringing the core of this freedom. This way, incidents of destroying or mocking religious symbols, or the representatives of a religious groups are somehow excused. This principle of priority of artistic freedom over the issue of offending religious feelings is supposed to protect people of atheist views so as not to interfere with their worldview and philosophic convictions. In effect, in some verdicts, it has been noticed that a person pleading artistic freedom can insult religious feelings, as understood by PC only if he or she has been proven to have such intention and to act directly towards this end (direct intention), but not if, applying common sense, they should have predicted that such behaviour may offend someone’s feelings (indirect/legal intention).
However, this standpoint is wrong. This was the ruling of the Supreme Court on 29th October 2012. (sign. Akt I KZP 12/12). According to the Court, it is evident, that the offence from art. 196 of the Code may be committed with a direct or an indirect intent. The offence takes place regardless of whether the actions of the perpetrator publicly insulting the object of religious cult (or a place dedicated for public religious ceremonies) are directed at committing this offence, or if he or she performs actions universally understood, by virtue of their form, to be demeaning. In effect, he or she either wants, by means of such behaviour, to offend religious feelings, or, predicting the effect of this behaviour, accepts this effect.
- What could be the role of a non-governmental organisation, e.g. a foundation or an association in the criminal proceedings?
Pursuant to art. 90 and 91 of the Code of Criminal Procedure, prior to the commencement of judicial proceedings, the right to participate in the proceedings may be petitioned for by community organisations (such as a foundation or association), where there is a need to defend a social or an individual interest, within the statutory purposes of such organisation, especially in matters pertaining to the protection of human rights and freedoms. It is worth remembering that one of the fundamental human rights and freedoms is freedom of conscience and religion. The court is obliged to allow a representative of such an organisation to take part in the legal proceedings, if at least one of the parties agrees to it, e.g. the party which the organisation has joined. The party may withdraw its consent at any time. In case there is no consent from at least one of the parties, the court excludes the representative of the organisation from court proceedings, unless their participation lies in the interest of justice. The court is also obliged to admit a representative of a social organisation despite the lack of consent from the parties if it lies in the interest of justice. On the other hand, the Court may refuse to admit a representative of a social organisation to participate in the court proceedings only if it determines that the social or individual interest notified in the petition is not included in statutory goals of the organisation or is not related to the processed case. The representative admitted to court proceedings assists the party that he or she joined, and which defends its freedoms and rights. Such a representative may participate in the trial and make oral and written statements.
- Is a school allowed to impose non-denominational views on its pupils? What rights do You have as a parent?
No, it is not. As a parent you have the right to raise your children in Catholic faith, according to your religious convictions. The parental authority appertaining to You guarantees You the right to make decisions about Your child’s faith and the faith in which it will be raised. As for the freedom to publicly express one’s religion, art. 53 par. 5 of the Constitution of the RP states that it may be limited ‘only by means of statute and only when it is necessary for the defence of State security, public order, health, morals or the freedoms and rights of others’.
The guarantees for parents’ rights to raise and educate their children according to their own religious and philosophical convictions can be found mostly in art. 2 of Protocol No. 1 to the Convention for the Protection of Human Rights and Freedoms, adopted in Paris on 20th March 1952, in the Convention on the Elimination of Discrimination in Education adopted in Paris on 15th December 1964 (art. 5 par. 1b), International Covenant on Civil and Political Rights (art. 18, par. 4), and International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (art.13 par. 3) opened for signature in New York on 19th December 1966, in Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief adopted in New York on 25th November 1981 (art. 5 par. 1 & 2), and in Convention on the Rights of the Child, adopted on 20th Nov 1989 (art. 14 & 18 par. 1). The primary right of parents to choose a kind of education that will be given to their children is also set out in the Universal Declaration of Human Rights of 10th Dec 1948 (art. 26).
- Do non-believers have the right to demand public places/offices/schools to be free from any religious symbols?
No, they do not have such right. A person describing him- or herself as a non-believer cannot expect to have no contact with believers, their practices and religious symbols, because in social life it would be tantamount to restricting the freedom of conscience of believers, he or she may only expect not to be subjected to religious practices against their will, or coerced to participate in them or to use religious symbols. The functioning of deeply rooted religious symbols in in public life (for instance, displaying them in a public office) cannot be seen as an example of religious discrimination.
Pursuant to the verdict of the Administrative Court in Łódź of 28th Oct 1998 (ACa 612/98), ‘The fact of displaying a religious symbol in a public authority building is not sufficient to ascertain the violation of freedom of conscience’.
As indicated by CBOS polls, Poles generally, to a large degree, accept the presence of religion in public spaces. In recent years, a significant majority of Poles have accepted crosses in public buildings, religion lessons at schools, the religious character of army oaths, priests performing on TV, bishops participating in state celebrations or hallowing public buildings. It should be noted, however, that in our legislative system, there are no regulations referring to displaying religious symbols in public buildings.
- What is religious discrimination?
It is an offence set out by art. 194 of the PC, which penalises behaviour which restricts another person from exercising the rights vested in them, for the reason of this person affiliation to a certain faith, or religious indifference. Religious discrimination is defined as ‘restricting another person in their rights’, which should be understood as the broadest possible scope of possible limitations of their subjective rights. It especially refers to restricting access to education, unequal treatment at school, employment and working conditions, etc. Restricting one’s rights may be an action (e.g. dismissal from work, refusing to admit a child to school) or a failure to act (e.g. not promoting an employee even though they met all the conditions).
Although it does not follow directly from the wording of the regulation, it applies equally to actions against individuals as well as against religious groups.
Thus, restricting the rights vested in a specific religious group as a whole is also, according to art. 194, a prohibited act, regardless of whether this group is a legal person (e.g. a church or a registered religious affiliation) or not (e.g. a group of people gathered together to the end of celebrating an act of worship, or making a pilgrimage).
- What penalties are envisaged for religious discrimination?
The offence of art. 194 is subject to a fine, restriction of liberty or deprivation of liberty for up to 2 years. Pursuant to art. 59 of the PC, the court may also, passing a sentence for this offence, waive the punishment. Due to the possibility of the penalty of deprivation of liberty, it is allowed to apply conditional discontinuance of legal proceedings.
- Can my right to manifest my religion be limited?
The freedom to express one’s beliefs may only be restricted by means of statute and only where it is necessary for the defence of the State security, public order, health, morals and freedoms and rights of others. No one can be compelled to participate, or not participate in religious practices, and also no one may be compelled by public authorities to disclose one’s philosophy of life, religious convictions or belief (art. 53 par. 5-7 of the Constitution of the RP). It should also be remembered that parents have a constitutional right to ensure their children a moral and religious upbringing in accordance with their convictions (art. 53 par. 3 of the Constitution of the RP), which cannot be seen as restricting their rights, as defined in art. 194 of the PC.
It should also be noted that the neutral stance on religion is also subject to legal protection and is defined as ‘religious indifference’. In consequence, all people are subject to legal protection, regardless of their attitude towards religion, i.e. believers, atheists, agnostics, and also the religiously indifferent.
- What is the malicious interference in performing a religious ceremony? When is it subject to punishment?
It is an offence defined in art. 195 par.1 of the PC, which penalises actions consisting in maliciously interfering in a public performance of a religious ceremony of a church or another religious association with regulated legal status.
This regulation ensures the right to perform religious ceremonies in public (masses, processions and other ceremonies), which applies to sanctuaries as well as other public places, such as streets or squares, while making pilgrimages and processions requires notifying the authorities and ensuring public law and order.
Religious acts are all sorts of actions of religious character, the place and time of which are determined by the ceremonial of a given faith or a religious group, for instance: a mass, a religious service, a procession, or administering rites. It seems right that the regulation in question also concerns the actions which are not determined by the internal norms of a church or a religious affiliation, as long as they have a religious character. Thus, it also covers all forms, including the informal ones, of prayer or pilgrimages.
Art. 195 of the PC only refers to religious acts which are performed in public, i.e. in places with free access for anyone who wants to be there. These are not only places designated for performing acts of worship (a church, chapel, mosque), but also places generally not designated to this end, but used as a makeshift solution (a public road, on which a procession proceeds, an airstrip on which a field mass is performed). Such public act of worship is also a public broadcast of a mass, ceremony or prayer on TV, radio or online. Art. 191 and 194 of the PC might also be applied for the protection of non-public religious acts.
The notion of interfering in the abovementioned law should be understood as any action, or a failure to act which prevents, obstructs or disrupts the performance of a religious ceremony. The interference may consist not only in actions which physically impede the performance of actions comprising the religious act (blocking the path of the procession, snatching the microphone from the leader), but also those which only prevent the religious act to be properly experienced by the participants (making noise, chanting offensive slogans).
- What penalties are envisaged for the malicious interference with religious acts?
The offence of art. 195 of the PC is punishable alternatively by a fine, restriction of freedom or deprivation of freedom for up to 2 years. The court may, on the basis of art. 59 par. 1 of the PC, waive to impose a penalty, unless the malicious interference was qualified as hooliganism. Considering that it is punishable by deprivation of freedom, conditional discontinuance of criminal proceedings is also permitted.
- Is a funeral, mourning ceremonies or rites also considered a religious act? What penalties are envisaged for interfering with them?
Yes. The offence of malicious interference with a funeral, mourning ceremonies and rites is defined in art. 195 par. 2 of the PC. This article penalises interfering the funeral itself, as well as the ceremonies directly preceding the burial (e.g. funeral mass) or following it.
The object of legal protection of the abovementioned regulation are the feelings of the persons participating in the funeral, mourning ceremonies or rites, as well as the honour of the deceased person.
For committing the actions consisting in maliciously interfering with burial ceremonies, art. 195 stipulates alternatively a fine, restriction of liberty or deprivation of liberty for up to 2 years. The court may, on the basis of art. 59 par. 1 waive to impose a penalty, unless the malicious interference was qualified as hooliganism. Considering that it is punishable by deprivation of liberty, conditional discontinuance of criminal proceedings is also permitted.
- What is offending religious feelings?
It is an offence of art. 196 of the PC, which prohibits the behaviour consisting in offending religious feelings of others, by publicly profaning an object of religious cult or a place designated for public religious ceremonies. Such behaviour may be oral or expressed in gestures, writing or pictures. It could be performed by failure to act, where a person obliged to prevent this result (e.g. a website administrator failing to react to information about a post offending religious feelings, holder of posters in city streets, the entity responsible for disseminating press materials). Interpreting some actions as insulting should be objective and done with prior consideration of social, cultural and moral norms and using commonly accepted criteria. Insulting behaviour is characterised by expressing contempt, the intention to humiliate or to profane. It cannot be equated to disregard, lack of respect looked for by the religious group, or to expressing negative opinions.
The notion of offending religious feelings should be understood as actions which are received by the members of a religious group as humiliating or abusive to the object of these feelings, especially to the object of the religious cult or the place of performing religious acts. Humiliating or abusive character of such actions should be judged objectively, ‘considering the convictions of the cultural background that the wronged party comes from’, where an average member of a religious group should be accepted as a role model. An additional condition for the offence of art. 196 to be punishable is for a specific person to feel offended by the actions of the offender. It is not necessary for the offence to concern at least two people. The plural meaning of art. 196 – ‘others’ – is only a figure of speech. The kind of offence of art. 196 has been placed in the chapter on offences against individual freedom of conscience and religion and may not depend on the ‘collective’ breach of specific freedoms to be punishable. A quality of objectivity is achieved by other symptoms (especially the objective character of ‘humiliation’ and ‘insult’).
- When is offending religious feelings indictable?
The offence must take place in public, i.e. in a place or in conditions where it is or may be witnessed by an unspecified number of people.
The offence is material and in order for it to take place, it needs to cause a result in the form of offending the feelings of at least one person. The direct object of legal protection is specific person’s freedom from any actions, which – by offending their religious feelings – generate in them a mental discomfort, related to perceiving the lack of respect for their faith.
The object of religious cult may be, e.g. a symbol of faith (a cross, the star of David, crescent), the material appearance of a deity (sculptures, images), objects used in liturgy (ritual robes, the Host). Clergymen are not such objects.
Offending religious feelings may consist in abusive speech about the person of God, or the Mother of God, mocking, with the intent of humiliation, gestures known for celebrating mass, using the appearances or images considered to be holy in a demeaning manner.
Criticising the views preached by the representatives of a particular faith, or its dogmas, is not, however, insulting, or contemptuous. Neither is using its symbols for artistic creativity, if the creator’s intent is not expressing contempt for these symbols, and the form and content of this creation do not contain humiliating elements. The subjective feelings of persons mentioned in art. 196 are not sufficient to confirm that their religious feelings have been offended, but the offender’s actions must be objectively insulting and humiliating.
- What penalties are envisaged for offending religious feelings?
The offence of art. 196 of the PC is punishable by a fine, restriction of liberty or deprivation of liberty for up to 2 years. The court, passing the verdict, may waive to impose a sentence on the basis of art. 59 of the PC. Due to the possibility of deprivation of liberty, it is permitted to apply conditional discontinuance of legal proceedings.
- Is destroying sacred places only a misdemeanour/crime of damaging property?
No. Such actions may constitute an offence of art. 196 of the PC, provided that the actions of destroying sacred places have been committed in public, i.e. in such a place or conditions where it is, or may be seen by an unspecified number of people, and thus committed in order to offend the religious feelings of believers.