Blog

Przedmiotem niniejszego tekstu jest omówienie wybranych aspektów w materii jaką jest cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych.

I

Ochrona dóbr osobistych opiera się w polskim porządku prawnym, w szczególności o art. 23 i 24 ustawy – Kodeks cywilny[1] (dalej k.c.). Przepisy te są rozwinięciem koncepcji praw podmiotowych[2]. Prawami podmiotowymi – ogólnie ujmując – jest „sytuacja prawna wyznaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniące prawnie uznane interesy tych podmiotów”[3]. Inaczej mówiąc, jest to zespół uprawnień danego podmiotu, z którymi zespolone są obowiązki innych podmiotów (prawa jednego podmiotu zabezpieczane są obowiązkami innych podmiotów zewnętrznych)[4].

Cywilnoprawne zabezpieczanie praw podmiotowych wyraża się, w szczególności w przepisach art. 23 i 24 k.c., tj. w ochronie dóbr osobistych, które są autonomiczne wobec innych norm[5]. Podmiotem ochrony dóbr osobistych mogą być zarówno osoby fizyczne (tj. ludzie biologiczni), jak i podmioty niebędące osobami fizycznymi, np. osoby prawne[6] lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Źródła tych unormowań występują w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[7] (dalej Konstytucji), m.in. w zasadach: ochrony życia prywatnego, wolności, ochronie sumienia i wyznania, swobody wyrażania poglądów itd.[8] Również kwestie ochrony tej materii regulują ratyfikowane umowy międzynarodowe[9]. Istnienie dóbr osobistych jest implikowane (warunkowane) samym faktem egzystencji podmiotu, który jest przez nie chroniony (nie trzeba spełniać żadnych dodatkowych warunków)[10].

Dobra osobiste nie zostały zdefiniowane przez ustawodawcę (nie istnieje definicja legalna tychże)[11]. W artykule 23 k.c. występuje jedynie przykładowe wyliczenie dóbr osobistych, co oznacza, że w rzeczywistości jest ich więcej niż tylko te, które wskazuje ustawa[12]. Liczba dóbr osobistych, jak niektórzy twierdzą, jest nieograniczona[13]. Dobra te dotyczą zarówno kwestii materialnych jednostki, takich jak życie lub zdrowie oraz aspektów innych, np. godność, dobre imię lub cześć[14]. Podkreśla się, że prawnokarna[15] ochrona tych wartości nie wyłącza swojego cywilnoprawnego odpowiednika[16]. (Istnieją również stanowiska uzasadniające, że samo istnienie cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych jest dostateczną racją do uchylania prawnokarnej ochrony tych wartości.)[17]

II

Zabezpieczaniem art. 23 k.c. jest art. 24 k.c., wedle którego ochrona następuje przed bezprawnym zagrożeniem lub naruszeniem dobra osobistego[18]. Bezprawność jest kategorią obiektywną (motywacja i wina sprawcy nie są istotne przy rozpatrywaniu tego aspektu)[19]. Art. 24 k.c. wprowadza domniemanie bezprawności każdego czynu, który zagraża lub narusza wartości chronionej[20]. Występuje inny ciężar dowodu, tj. powód (osoba, której dobro naruszono) musi wykazać jedynie istnienie zagrożenia, a pozwany (osoba naruszająca) powinien wykazać brak bezprawności swoich czynów[21]. Nie jest konieczne wykazywanie winy naruszającego, czy jego świadomości, że naruszał dobro, istotne jest wyłącznie obiektywne przyjęcie wadliwości samych zachowań[22]. Działania, których podstawą jest dany system prawny nie mogą być uznane za bezprawne[23]. Wyłącza bezprawność również – jak uznał Sąd Najwyższy – „społecznie uzasadniony cel”[24].

Podmiot, którego dobro zostało naruszone lub wystąpiło zagrożenie naruszenia może żądać zaniechania bezprawnych czynów oraz usunięcia skutków dokonanych naruszeń[25]. Naruszenie dóbr osobistych może w niektórych przypadkach skutkować konsekwencjami naprawienia tychże za pomocą środków pieniężnych[26]. Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę[27] (na skutek naruszenia dobra osobistego) występować może, w szczególności, gdy dojdzie do m.in. uszkodzenia ciała, bezprawnego pozbawienia wolności i innych naruszeń fizycznej integralności cielesnej, ma to wówczas charakter naprawczy oraz powinno być wypłacone w postaci pieniężnej[28]. Celem takiego zadośćuczynienia jest złagodzenie cierpień fizycznych i psychicznych osoby, której dobra zostały bezprawnie naruszone. Niektórzy uważają, że zadośćuczynienie może być wypłacone, gdy doszło do winy osoby naruszającej cudze dobra osobiste, a jego wysokość jest zależna od wielkości doznanej krzywdy[29]. W przypadku podmiotów niebędących osobami fizycznymi (np. osób prawnych) występują inne dobra osobiste, w szczególności kwestie identyfikacyjne (nazwa przedsiębiorcy, tj. jego firma), reputacja[30], swoboda gospodarcza, tajemnica czy własność[31]. W przypadku naruszenia dobra osobistego osób zmarłych, istnieje możliwość tego, że tym samym naruszeniem dotknie się jego więzi rodzinnej; efektem tego mogłoby być zagrożenie (lub naruszenie) dóbr jego żyjącej rodziny[32]. Również, jak uznał w uchwale Sąd Najwyższy: „sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu.”[33] (W październiku 2019 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę o przeciwnym brzmieniu.)[34]

III

Przykłady wybrane: w przypadku naruszenia dóbr osobistych w materiałach prasowych dochodzi w chwili publikacji i ta chwila jest decydująca dla oceny bezprawności[35]. Również wolność wyznawania religii jest uznawana za dobro osobiste[36]. Swoboda wyznawania i praktykowania (w tym publicznego) danej religii jest rozwinięciem innego dobra osobistego, którym jest sumienie[37]. Więzi rodzinne były uznawane za dobro osobiste[38] (do czasu uchwały siedmiu sędziów SN z 22.10.2019)[39]. Podobnie nie ma możliwości dochodzenia roszczeń o naruszenie dóbr osobistych, które są efektem zdrady małżeńskiej (Sąd Najwyższy uznał, że nie ma możliwości dochodzić tego typu roszczeń na podstawie k.c., ponieważ relacje rodzinne są regulowane przez ustawę – Kodeks rodzinny i opiekuńczy)[40]. Nagrywanie cudzej rozmowy telefonicznej bez jej zgody stanowi naruszanie dobra chronionego prawem[41]. Naruszeniem dobra osobistego jest zarówno pomówienie (przypisanie nagannych, nieprawdziwych czynów, np. w życiu osobistym lub zawodowym, co może mieć negatywny wpływ na relacje rodzinno-osobiste oraz na kwestie pracownicze), jak i zniewaga[42]. Pseudonim, PESEL, NIP, adres, pseudonim, logo oraz nazwa firmy również są dobrami osobistymi[43]. Skorelowana z życiem intymnym nietykalność mieszkania jest dobrem osobistym[44]. Naruszenie dóbr osobistych może nastąpić też na forum interentowym[45]. Stan cywilny oraz płeć[46] są dobrem osobistym, a także – jak uznał Sąd Apelacyjny w Szczecinie – jest nim orientacja seksualna i życie intymne[47].

Bibliografia:

1. Bucoń P., „Ochrona dóbr osobistych w orzecznictwie sądów”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2010, nr 10;
2. Cisek A., „Ochrona dóbr osobistych osób sprawujących funkcje publiczne”, Acta Universitatis Wratislaviensis 2009, nr 3161;
3. Grzybczyk K., „Naruszenie dobra osobistego w reklamie”, Rejent 1999, nr 9;
4. Jastrzębski J., „Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej”, Palestra 2005, nr 3-4;
5. Jędrejek G., „Kryteria ustalania wysokości zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych (art. 448 K.C.)”, Roczniki Nauk Prawnych 2004, z.3;
6. Jóźwiak P., „Prawnokarna ochrona czci a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 Kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2009, z. 3;
7. Klimkiewicz A., „Krzywda i jej zadośćuczynienie w prawie cywilnym. Analiza pojęć w świetle orzecznictwa sądów polskich”, Zeszyty Naukowe KUL 2018, nr 2;
8. Krzekotowska K., „Ochrona dóbr osobistych w prawie polskim”, Palestra 1985, nr 5;
9. Kubiński K.W., „Ochrona życia prywatnego człowieka”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1993, z. 1;
10. Lewandowska-Malec I., „212 k.k. czyli prawo do prześladowania”, Na Wokandzie 2012, nr. 13; Lewandowski P., „O relacji dóbr osobistych osób prawnych i osób fizycznych”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 46;
11. Orębski M., „Ochrona dóbr osobistych związanych z osobami zmarłymi w świetle orzecznictwa”, [w:] „Non omnis moriar: osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka: zagadnienia wybrane”, pod red. J. Gołaczyńskiego, J. Turłukowskiego, D. Karkuta, J. Mazurkiewicza, Oficyna Prawnicza, Wrocław 2015;
12. Orłowski J., „Tajemnica skarbowa a ochrona dóbr osobistych”, Studia Prawnoustrojowe 2020, nr 47;
13. Popek K., „Ochrona dóbr osobistych osób prawnych”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2010, nr 10;
14. Radwański Z., „Koncepcja praw podmiotowych osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1988, z. 2;
15. Radwański Z., Olejniczak A., „Prawo cywilne – część ogólna”, wydanie 14, C.H. Beck, Warszawa 2017;
16. Sobczyk M., „Ewolucja charakteru prawnego roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia dóbr osobistych”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 45;
17. Szczechowicz J., „Prawne aspekty ochrony dóbr osobistych”, Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 2012, t. 8;
18. Szpunar A., „Roszczenie z art. 448 k.c. jako środek ochrony dóbr osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1976, z. 4;
19. Szpunar A., „Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1990, z. 1;
20. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 04.02.2010, I ACa 691/09;
21. Postanowienie Sądu Najwyższego z 24.07.2019, I NSNc 5/19;
22. Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27.03.2018, III CZP 36/17 ;
23. Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22.10.2019, I NSNZP 2/19;
24. Wyrok Sądu Najwyższego z 12.06.2002, III CKN 618/00;
25. Wyrok Sądu Najwyższego z 09.06.2005, III CK 622/04;
26. Wyrok Sądu Najwyższego z 21.04.2010, V CSK 352/09;
27. Wyrok Sądu Najwyższego z 20.09.2013, II CSK 1/13;
28. Wyrok Sądu Najwyższego z 09.08.2016, II CSK 719/15;
29. Wyrok Sądu Najwyższego z 10.02.2017, V CSK 291/16;
30. Wyrok Sądu Najwyższego z 30.06.2017, I CSK 621/16;
31. Wyrok Sądu Najwyższego z 31.01.2018, I CSK 292/17;
32. Wyrok Sądu Najwyższego z 28.04.2018, I CSK 418/17;
33. Wyrok Sądu Najwyższego z 11.12.2018, IV CNP 31/17;
34. Wyrok Sądu Najwyższego z 08.05.2019, I PK 35/18.

 

[1] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1145, 1495, z 2020 r. poz. 875.

[2] Z. Radwański, „Koncepcja praw podmiotowych osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1988, z. 2, s. 1.

[3] Z. Radwański, A. Olejniczak, „Prawo cywilne – część ogólna”, wydanie 14, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 89.

[4] Z. Radwański, „Koncepcja…”, s. 4.

[5] K. Krzekotowska, „Ochrona dóbr osobistych w prawie polskim”, Palestra 1985, nr 5, s. 10.

[6] K. Popek, „Ochrona dóbr osobistych osób prawnych”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2010, nr 10, s. 41.

[7] Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946.

[8] P. Bucoń, „Ochrona dóbr osobistych w orzecznictwie sądów”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2010, nr 10, s. 6.

[9] Tamże.

[10] J. Orłowski, „Tajemnica skarbowa a ochrona dóbr osobistych”, Studia Prawnoustrojowe 2020, nr 47, s. 191.

[11] P. Lewandowski, „O relacji dóbr osobistych osób prawnych i osób fizycznych”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 46, s. 231.

[12] K.W. Kubiński, „Ochrona życia prywatnego człowieka”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1993, z. 1, s. 62.

[13] M. Orębski, „Ochrona dóbr osobistych związanych z osobami zmarłymi w świetle orzecznictwa” [w:] „Non omnis moriar: osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka: zagadnienia wybrane”, pod red. J. Gołaczyńskiego, J. Turłukowskiego, D. Karkuta, J. Mazurkiewicza, Oficyna Prawnicza, Wrocław 2015, s. 653.

[14] K. Krzekotwska, „Ochrona…” , s. 11.

[15] A. Klimkiewicz, „Krzywda i jej zadośćuczynienie w prawie  cywilnym. Analiza pojęć w świetle orzecznictwa sądów polskich”, Zeszyty Naukowe KUL 2018, nr 2, s. 294.

[16] Tamże.

[17] Zob. I. Lewandowska-Malec, „212 k.k. czyli prawo do prześladowania”, Na Wokandzie 2012, nr. 13; P. Jóźwiak,  „Prawnokarna ochrona czci a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 Kodeksu karnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2009, z. 3.

[18] J. Szczechowicz, „Prawne aspekty ochrony dóbr osobistych”, Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 2012, t. 8, s. 165.

[19] K. Grzybczyk, „Naruszenie dobra osobistego w reklamie”, Rejent 1999, nr 9, s. 122.

[20] A. Szpunar, „Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1990, z. 1, s. 42.

[21] K. Grzybczyk, „Naruszenie…”, s. 122.

[22] A. Cisek, „Ochrona dóbr osobistych osób sprawujących funkcje publiczne”, Acta Universitatis Wratislaviensis 2009, nr 3161, s. 40.

[23] A. Szpunar, „Roszczenie z art. 448 k.c. jako środek ochrony dóbr osobistych”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1976, z. 4., s. 178.

[24] „W orzecznictwie przyjmuje się, że przyczyną wyłączającą bezprawność działania naruszającego dobra osobiste jest działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu. W szczególności badanie tego kontratypu aktualizuje się wtedy, gdy dochodzi do upublicznienia negatywnych faktów lub ocen dotyczących innej osoby, co godzi w jej dobra osobiste, w tym prawo do dobrego imienia. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego jest dostęp do informacji oraz swobodny przepływ idei, sądów i ocen. Zgodnie z art. 54 ust. 1 Konstytucji, każdemu zapewnia się wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.” – Wyrok Sądu Najwyższego z 30.06.2017, I CSK 621/16.

[25] P. Bucoń, „Ochrona…”, s. 8-9.

[26] J. Jastrzębski, „Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej”, Palestra 2005, nr 3-4, s. 33-34.

[27]O relacjach między pojęciami „krzywda” a „szkoda niemajątkowa”, zob. A. Klimiewicz, „Krzywda…”, s. 304.

[28] M. Sobczyk, „Ewolucja charakteru prawnego roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia dóbr osobistych”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 45, s. 304.

[29] G. Jędrejek, „Kryteria ustalania wysokości zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych (art. 448 K.C.)”, Roczniki Nauk Prawnych 2004, z.3, s. 217-219.

[30] „Dobre imię osoby prawnej naruszają wypowiedzi,  które  obiektywnie  oceniając, przypisują  osobie prawnej  niewłaściwe postępowanie  mogące  spowodować  utratę  do  niej   zaufania   potrzebnego   do prawidłowego  jej  funkcjonowania  w  zakresie  swych  zadań.” – Wyrok  Sądu Najwyższego z 09.06.2005, III CK 622/04.

[31] K. Popek, „Ochrona…”, s. 42-43.

[32] M. Obrębski, „Ochrona…”, s. 657-658.

[33] Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27.03.2018, III CZP 36/17.

[34] Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22.10.2019, I NSNZP 2/19.

[35] J. Szczechowicz, ”Prawne…”, s. 167.

[36] „Wśród dóbr osobistych, wymienionych przykładowo w art. 23 k.c., nie zostało wymienione dobro określone jako swoboda sumienia i wyznania, nie może jednak budzić wątpliwości, że w granicach dobra nazwanego swobodą sumienia pozostaje także swoboda wyznania. Swoboda sumienia to prawo do wolnego wyrażania określonego światopoglądu, zatem także prawo wolnego wyboru i wyrażania określonej religii.” – Wyrok Sądu Najwyższego z 12.06.2002, III CKN 618/00.

[37] „Dobra osobiste to pewne wartości niematerialne, uznane powszechnie w społeczeństwie i łączące się ściśle z człowiekiem, decydujące o jego indywidualności i odrębności. Na wartości te ustawodawca wskazał przykładowo w art. 23 k.c. Wymieniona w tym przepisie swoboda sumienia jest niewątpliwie dobrem osobistym, i to na tyle istotnym, że do jego ochrony państwo zobowiązało się w umowach międzynarodowych (przede wszystkim w art. 9 ust. 1 Konwencji z 4 listopada 1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) i w postanowieniach Konstytucji. […] Swoboda sumienia to wolne, wynikające z własnego przekonania wyrażanie określonego światopoglądu, w tym także wybór i praktykowanie określonej religii, wybór systemu wartości, według którego dokonuje się oceny swoich zachowań, czynów, myśli i uczuć. Chroniąc swobodę sumienia, chroni się tym samym sferę pojęć, wyobrażeń i przekonań jednostki w tym i takich, które wiążą się z odpowiedzią na podstawowe pytania egzystencjalne. […] Dobrem osobistym podlegającym ochronie jako <<swoboda sumienia>> jest zatem swoboda w zakresie przyjęcia określonego światopoglądu, w tym także przyjęcia określonego wyznania. Na swobodę sumienia osoby wyznającej określoną religię składa się wolność wyrażania swoich przekonań religijnych oraz wykonywania praktyk religijnych. Osoba, która deklaruje się jako niewierząca, nie może wprawdzie oczekiwać, że nie będzie miała kontaktu z osobami wierzącymi, ich praktykami i symbolami religijnymi, bo w życiu społecznym byłoby to równoznaczne z ograniczeniem swobody sumienia osób wierzących, ale może oczekiwać, że nie będzie poddawana praktykom religijnym wbrew swej woli, czy zmuszana do udziału w nich albo do posługiwania się symbolami religijnymi. Naruszenie <<swobody wyznania>> jako dobra osobistego ma miejsce w razie uniemożliwienia lub utrudnienia komuś wyrażania jego przekonań religijnych oraz wykonywania praktyk religijnych, w razie podjęcia wobec niego działań będących formą szykany w różnych sferach życia społecznego lub zawodowego ze względu na przekonania religijne, ale także w razie narzucenia mu obowiązku przyjęcia określonej religii czy obowiązku wykonywania pewnych praktyk religijnych. Tak samo należy potraktować poddanie kogoś wbrew jego woli czynnościom, które stanowią formę praktyki religijnej.” – Wyrok Sądu Najwyższego z 20.09.2013, II CSK 1/13.

[38] Wyrok Sądu Najwyższego z 10.02.2017, V CSK 291/16; wyrok Sądu Najwyższego z 09.08.2016, II CSK 719/15.

[39] Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22.10.2019, I NSNZP 2/19; postanowienie Sądu Najwyższego z 24.07.2019, I NSNc 5/19.

[40] Wyrok Sądu Najwyższego z 11.12.2018, IV CNP 31/17.

[41] Wyrok Sądu Najwyższego z 31.01.2018, I CSK 292/17.

[42] Wyrok Sądu Najwyższego z 08.05.2019, I PK 35/18.

[43] Wyrok Sądu Najwyższego z 28.04.2018, I CSK 418/17.

[44] Wyrok Sądu Najwyższego z 21.04.2010, V CSK 352/09.

[45] Wyrok Sądu Najwyższego z 28.04.2018, I CSK 418/17.

[46] Z. Radwański, A. Olejniczak, „Prawo…”, s. 169.

[47] „Sąd Apelacyjny stoi przy tym na stanowisku, iż żadne przepełnione nienawiścią wypowiedzi bez względu na to czy dotyczą osób o heteroseksualnej czy homoseksualnej orientacji, czy też o odmiennym wyznaniu, języku, kolorze skóry i bez względu na to czy wypowiadane są z powodów ideologicznych, innych czy też całkowicie bez powodu nie mogą być uznane za zgodne z prawem i inna konstytucyjna zasada swobody wypowiedzi musi w takiej sytuacji ustąpić. Cywilnoprawna instytucja ochrony dóbr osobistych takim sytuacjom powinna zapobiegać.” – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 04.02.2010, I ACa 691/09.