Blog

„Jak dziś wygląda sprawa niewiary? Mamy iluzoryczne statystyki odnotowujące liczbę ateistów, choć nie ta infantylna rachunkowość jest ważna, ale fakt, że zasadnicza kwestia, wokół której aż do niedawna toczyły się dyskusje – kwestia istnienia Boga – przebrzmiała, nie znalazłszy rozwiązania. Wydaje się, że człowiek roku 2000 pogodził się z tym: fałszywe pytanie, fałszywa debata; tę opinię zdają się podzielać zarówno intelektualiści, jak i zwykli zjadacze chleba, dawniejsi eks-ateiści teoretyczni i praktyczni, którzy łączą się w podstawie post-ateistycznej, jeśli nie post-religijnej.”[1]

~ Georges Minois

I

Przedmiotem niniejszego tekstu jest zasada wolności sumienia i religii, której normatywnym rdzeniem jest art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[2] (dalej Konstytucja). Wolność sumienia i religii jest jedną z podstaw historycznego kształtowania się ustrojów europejskich demokracji liberalnych[3]. Chrześcijaństwo jest nierozerwalnie związane z historią Europy od czasów narodzin tej kultury[4]. Wszystkie próby wyeliminowania religii, np. poprzez stosowanie terroru, obiektywnie się nie powiodły[5]. Według niektórych koncepcji wolność sumienia i religii jest zespolona z godnością, której istota zawiera się w Prawie Naturalnym (poznawalnym, np. przez objawienie)[6]. Z Prawa Natury wywodzą się Prawa Człowieka, które są niezbywalne i niezależne od władzy państwowej[7]. Powojenne rozumienie wolności sumienia i religii zestawia te wartości m.in. z wolnością słowa[8]. Również, wywodząca się z Praw Człowieka, zasada autonomii rodziny i poszanowania życia prywatnego zapewnia możliwość wychowania swoich dzieci zgodnie ze swoim sumieniem i przekonaniami religijnymi[9]. Wolność sumienia i religii jest również chroniona przez prawo międzynarodowe, które ustanowiły organizacje broniące Prawa Człowieka, m.in. ONZ, Radę Europy oraz Unię Europejską[10]. Podstawami aksjologicznymi art. 53 Konstytucji są, w szczególności akty prawa międzynarodowego, m.in. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja o Ochronie Praw i Podstawowych Wolności Człowieka[11]. Ogólnie wywodzi się z tego przekonanie, że w państwie liberalno-demokratycznym najistotniejsze są prawa i wolności jednostki, jej autonomia moralna (sumienie-religia/areligijność), która musi być chroniona, by realizować zasady tego ustroju[12].

II

Pojęcia takie jak „godność” i wywodzące się z niej zasady „wolności sumienia” i „wolności religii” są wieloznaczne oraz trudno jest określić ich genezę[13]. (Współczesne rozumienie „godności ludzkiej” według niektórych jest konglomeratem koncepcji Arystotelesa, świętego Tomasza z Akwinu oraz Immanuela Kanta[14], a więc kształtowało się w dwóch tysiącleciach i trzech epokach starożytności, średniowieczu i nowożytności). Nie ma obecnie definicji legalnej sumienia[15]. Przyjmuje się, że wolność sumienia i religii to dwie odrębne wartości, które jednak są ze sobą nierozerwalnie związane, tzn. wolność sumienia może opierać się na religii, ale nie musi[16]. Zakłada się, że wolność sumienia to możność wyboru określonego światopoglądu, systemu przekonań i życie zgodnie z nimi bez ingerencji zewnętrznych[17]. Wolność religijna to swoboda przyjęcia danego systemu religijnego (lub jego braku) oraz możliwość uzewnętrzniania tegoż[18]. Jest kilka koncepcji rozumienia religii, m.in. w kategoriach indywidualizmu, zbiorowości, jednostkowości, instytucji, osobistego lub wspólnotowego doświadczenia duchowego, wyboru lub otrzymania[19].

III

Z wolnością sumienia związane jest m.in. prawo do sprzeciwu wykonania pewnych czynności, które są sprzeczne z sumieniem lub religią, na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka[20]. Ochrona wolności sumienia i religii doprowadziła m.in. do eliminacji z systemu prawnego części przepisu, który penalizował „nieuzasadnioną” (ze względu na religię/sumienie) odmowę świadczenia usług[21]. Istnieją jednak kwestie sporów, w szczególności w medycynie pomiędzy dobrem pacjenta oraz etyką zawodową a sumieniem lekarza[22]. (Ten tekst nie będzie rozstrzygać sporów z zakresu medycyny, religii i sumienia, ani tym bardziej tego, kto ma racje – autor rezygnuje z omawiania tej kwestii, powołując się na własne sumienie.) Wolność religijna obejmuje również prawo do prawnokarnej ochrony uczuć religijnych[23]. (Głos krytyczny wobec normy z art 196 Kodeksu karnego, z którym warto się zapoznać[24].) Z wolnością religii jest związana możliwość rejestracji w celu, np. łatwiejszej organizacji uzewnętrzniania danego systemu wierzeń[25]. Nie jest wyznaczona dolna granica ilości osób, które podejmują się tych zachowań uzewnętrzniających daną religię[26]. Związana z wolnością sumienia i religii jest też możliwość nieujawniania (zatajenia) swojej religii[27] (pokrywa się to z zasadą ochrony życia prywatnego). Niestety wolność sumienia i religii dotyczy też braku penalizacji[28] kwestii (obcych Chrześcijaństwu), takich jak, wywodzący się z Azji i Afryki, ubój rytualny[29] (okrutne traktowanie oraz torturowanie zwierząt, prowadzące do ich śmierci[30]).

Jak wyżej wskazano wolność sumienia i religii gwarantuje prawo rodzicom do wychowania swoich dzieci zgodnie z danym systemem aksjologicznym (wartości)[31]. Warunkiem jest zgodność wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym[32]. Zasada swobody sumienia i wyznania prowadzi też do wolności nauczania religii, która nie jest tożsama z konstytucyjnym prawem do nauki ogólnie oraz zależy od woli rodziców[33] (oni decydują czy ich dzieci będą nauczane religii[34]). Według niektórych stanowisk wolność do sumienia i religii ogranicza się wyłącznie do pozostawienia autonomii określonych jednostek[35]. Wolność sumienia i religii obejmuje również nieutożsamianie się z żadnym wyznaniem i religią[36].

IV

Wolność sumienia i religii nie jest nieograniczona, w przypadku stanów wyjątkowych istnieje możliwość zawieszenia czasowego prawa do publicznego wykonywania, np. obrzędów[37]. Ogólnie, jeżeli chodzi o „kontrowersyjność” ograniczeń, to w polskim porządku prawnym nie ma zasady wyznaniowości państwa i konieczności dostosowania go do religii, ponieważ w preambule Konstytucji wspomina się zarówno osobach religijnych, jak i areligijnych – stawiając je na równi[38]. Zasada wolności sumienia i wyznania jest m.in. przez to związana z zasadą neutralności wyznaniowej państwa[39]. Podobnie jak w przypadku wolności do wychowywania dzieci zgodnie z własnym sumieniem i religią, należy zwrócić uwagę na istotne ograniczenie, które polega na tym, że nie można nikogo przymuszać do wyznawania danej religii czy stosowania kar cielesnych, które jakieś wyznanie (lub system filozoficzny, sumienie) może dopuszczać[40]. (W Polsce kary cielesne są zakazane prawnie[41].) Ogólnie ograniczanie wolności religii i sumienia ma miejsce, gdy dochodzi do naruszenia innych wartości konstytucyjnie chronionych[42]. Zasada nieograniczania wolności jednych jednostek przez inne jest podstawą systemu liberalnej demokracji, który obecnie funkcjonuje w Polsce[43]. Ograniczenie wolności sumienia i wyznania, by nie naruszać praw innych jednostek może przybrać, np. postać uniemożliwienia przeprowadzenia obrzędu, na którym może dojść do manifestacji nienawiści[44]. W przypadku prawa pracy, to sytuacja, w której stanowisko musi cechować się bezstronnością religijną, to również istnieje możliwość ograniczenia wolności uzewnętrzniania sumienia i wyznania[45]. Brak ograniczenia – jak wyżej wskazano – dotyczy legalności uboju rytualnego, prawa do humanitarnego traktowania zwierząt są mniej istotne od zasad religii niechrześcijańskich[46].

V

A co, jeśli ktoś nie ma religii ani nie ma ściśle ukształtowanego systemu aksjonormatywnego (wartości)? Co, jeśli nie jest związany z żadną religią? Co jeśli bezwolnie lub świadomie przyjął relaywizm lub agnostycyzm? Czy jego/jej to też dotyczy? Obiektywnie tak. Subiektywnie, jednakże są pewne osoby, które widzą w wolności religijnej i wolności sumienia inną wolność. Wolność do jakiejś autonomii wobec (obecnie zapomnianej [sic!]) wszechwładnej instytucji państwa. Prawdopodobnie liberalna demokracja przeminie tak, jak realny socjalizm, jak monarchia i inne ustroje będące tylko wspomnieniem. Mogą pojawić się ludzie, którzy znów zakwestionują autonomię jednostki. A gdy oni zwyciężą, wówczas człowiek szuka innej ucieczki od wrogiej rzeczywistości opanowanej przez determinizm i fatalizm. Tylko jak ta ucieczka wygląda? Gdzie prowadzi ta droga? Autor nie ma odwagi ani wiedzy, by odpowiedzieć na to pytanie. Jedyne, co autor może zrobić to wskazać źródło do pewnego artykułu[47] (https://www.miesiecznik.znak.com.pl/czego-hans-blumenberg-moze-nauczyc-teologa-o-kosciele/), który dotyczył wybitnego myśliciela – Hansa Blumenberga, stającego przed takim dylematem. Wobec bezosobowej materii pozostaje tylko to, co niematerialne. Należy pamiętać, że „niematerialne” nie znaczy „niezniszczalne”.

Bibliografia

1. Burdziak K., „Czy art. 196 kodeksu karnego w sposób nadmierny ogranicza wolność wyrażania poglądów i twórczości artystycznej?”, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały 2018, nr 1
2. Cebula S., „Miejsce religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku”, Pantheon (Náboženství a politika) 2007, nr 2;
3. Deryng A., „Wolność sumienia i religii jako przedmiot zainteresowania polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich”, Ekumenizm i Integracja 2012, nr 25;
4. Drath J., „Ubój rytualny w polskim systemie prawnym”, Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych. Kwartalnik 2015, nr 3;
5. Dziadzio A., „Zakaz uboju rytualnego jako naruszenie konstytucyjnej zasady wolności religijnej. Kontekst współczesny i historyczny”, Forum Prawnicze 2014, nr 1;
6. Ferenc-Szydełko E., „Wolność sumienia jako dobro prawne”, [w:] „Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis: księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu”, pod red. Kozerskiej E., Maciejewskiego M., Steca P., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015;
7. Halemba K., „Kary fizyczne w wychowaniu dzieci – uwarunkowania i konsekwencje”, Dziecko Krzywdzone 2009, nr 3;
8. Hałub O., „Wolność religijna w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku oraz w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku – wybrane problemy”, Acta Erasmiana. Varia II 2015;
9. Hordecki B., „Struktura semantyczna pojęć <<wolność sumienia i religii>>, <<wolność sumienia i wyznania>> (część I)”, Studia Europejskie 2014, nr 2;
10. Jakuszewicz A., „Prawo rodziców do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami a wolność sumienia i religii dzieci w Konstytucji RP oraz w Konwencji o Prawa Dziecka”, Studia z Zakresu, Prawa, Administracji i Zarzadzania Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2013, nr 3;
11. Kasiński M., „Wolność sumienia i wyznania jako dobro chronione w prawie administracyjnym (wybrane problemy)”, [w:] „Dobra chronione w prawie administracyjnym”, pod red. Duniewskiej Z., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014;
12. Krzewicki J., „Prawo do wolności sumienia gwarantem poszanowania prawa i wolności w Europie”, Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2019, t. XIV;
13. Konarska-Wrzosek V., „Prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci – regulacje krajów europejskich i stan prawny obowiązujący w Polsce”, Dziecko Krzywdzone 2008, nr 2;
14. Minois G., „Historia ateizmu”, przekł. Klenczon W., Aletheia, Warszawa 2019;
15. Mrozek J.J., „Polskie źródła prawa w zakresie wolności religijnej”, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 2012, nr 26;
16. Orłowska-Zielińska B, Szczechowicz K., „Rodzina a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec małoletnich”, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 2014, nr 5;
17. Pawlik R., „Czego Hans Blumenberg może nauczyć teologa o Kościele”, Znak 2016, nr 733;
18. Piechowiak M., „Wolność religijna — aspekty filozoficznoprawne”, Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju 1996, z. 3;
19. Pilich M., „Prawne aspekty nauczania religii i krzewienia religijności w szkołach publicznych”, [w:] „Obecność religii w publicznym systemie oświaty w aspekcie prawnym”, pod red. Zielińskiego T.J., Wydawnictwo Naukowe ChAT, Warszawa 2012;
20. Prokop K., „Stany nadzwyczajne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.”, Temida 2, Białystok 2005;
21. Rączka R., Zemła J., „Procedura rejestracji Kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce na przykładzie wspólnoty Kościoła Latającego Potwora Spaghetti – studium administracyjnoprawne”, Studia Prawnicze 2019, nr 3;
22. Rogowska A., „Wolność sumienia i wyznania“, [w:] „Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym”, pod red. Jabłońskiego M., E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2014;
23. Sas R., „Ochrona dziecka i rodziny w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2019, nr 2;
24. Serzhanova V., Tuora-Schwierskott E., „Wolność sumienia i wyznania w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, Gdańskie Studia Prawnicze 2018, t. XL
25. Skwarzyński M., „Korzystanie ze sprzeciwu sumienia w kontekście zasady równouprawnienia i kryterium zawodu”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2016, t. 19;
26. Sobczak J., „Wolność badań naukowych. Standardy europejskie i rzeczywistość polska”, Roczniki Nauk Społecznych 2008, t. XXXVI;
27. Sobczak J., Gołda-Sobczak M., „Wolność sumienia i wyznania jako prawo człowieka”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 2012, nr 19;
28. Sobczyk P., „Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej z dnia 2 kwietnia 1997 r.”, Prawo Kanoniczne: Kwartalnik Prawno-Historyczny 2001, nr 3-4;
29. Sobczyk P., „Wolność sumienia i religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej – postulaty kościoła katolickiego”, Prawo Kanoniczne 2008, nr 3-4;
30. Strzała M., „Gwarancje wolności religijnej w przepisach prawa pracy: Zarys stanu prawnego de lege lata i postulaty de lege ferenda”, Internetowy Przegląd Prawniczy 2015, nr 4;
31. Szczypiński O., Walinowicz K., „Wolność sumienia i religii a sprzeciw sumienia lekarza w prawie polskim”, Gazeta AMG 2016, nr 1;
32. Świst G., „Wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym”, Studia Gdańskie 2018, t. XLII;
33. Warchałowski K., „Władza rodzicielska a wolność religijna dziecka w prawie polskim“, [w:] „Prawa dziecka: perspektywa Kościoła”, pod red. Kroczek P., Annales Canonici Monographiae, 3, Kraków 2015;
34. Węgrzecki J.S., „Wolność religii w zamyśle autorów Konstytucji RP z 1997 roku”, Horyzonty Polityki 2018, nr 28;
35. Więcek K., „Nauczanie religii katolickiej w Polskiej szkole Publicznej w kontekście Prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci – aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2013, t. 16;
36. Włoch W., „Wolność sumienia i religii jako <<constitutional essentials>> w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego”, Przegląd Prawa Konstytucyjnego 2012, nr 1;
37. Wroceński J., „Godność osoby ludzkiej podstawą prawa do wolności religijnej”, Prawo Kanoniczne 2016, nr 3;
38. Wróbel-Chmiel A., „Kary fizyczne w wychowaniu dzieci w percepcji rodziców odbywających karę pozbawienia wolności”, Dziecko Krzywdzone 2017, nr 4;

Źródła internetowe:

39. http://www.psr.org.pl/stanowiska/item/536-list-otwarty-psr-do-premiera-rp-ws-uboju-rytualnego;
40. https://www.facebook.com/notes/katarzyna-%C5%9Bliwa-%C5%82obacz/protest-ludzi-kultury-list-otwarty-do-premiera-donalda-tuska-w-sprawie-uboju-ryt/517397288284695/;
41. http://otoz.pl/list-otwarty-do-premiera-od-98-organizacji-ochrony-zwierzat-w-sprawie-uboju-rytualnego/;
42. http://www.radiopik.pl/3,3573,list-otwarty-do-poslow-w-sprawie-uboju-rytualnego;
43. https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/uboj;rytualny;w;polsce;profesorowie;i;artysci;apeluja;o;zakaz,231,0,1343207.html;
44.  ”Konstytucja, liberalizm, sumienie. Zarys treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26.06.2019, K 16/17”,

http://fideidefensor.pl/2020/06/05/konstytucja-liberalizm-sumienie/;

45.  „Reinterpretacja art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz związane z nią zagrożenia”,

http://fideidefensor.pl/2020/05/22/adam-k-reinterpretacja-art-95-%c2%a7-3-kodeksu-rodzinnego-i-opiekunczego1-oraz-zwiazane-z-nia-zagrozenia/;

46. , „Zarys treści art. 194-196 Kodeksu karnego”,

http://fideidefensor.pl/2020/05/28/przestepstwa-przeciw-sumieniu-i-wyznaniu-z-xxiv-rozdzialu-kodeksu-karnego/.

[1] G. Minois, „Historia ateizmu”,  przekł. W. Klenczon, Aletheia, Warszawa 2019, s. 755.

[2] Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946.

[3] J. Krzewicki, „Prawo do wolności sumienia gwarantem poszanowania prawa i wolności w Europie”, Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2019, t. XIV, s. 157.

[4] J.J. Mrozek, „Polskie źródła prawa w zakresie wolności religijnej”, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 2012, nr 26, s. 235.

[5] M. Piechowiak, „Wolność religijna — aspekty filozoficznoprawne”, Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju 1996, z. 3, s. 7.

[6] P. Sobczyk, „Wolność sumienia i religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej – postulaty kościoła katolickiego”, Prawo Kanoniczne 2008, nr 3-4, s. 373.

[7] J. Wroceński, „Godność osoby ludzkiej podstawą prawa do wolności religijnej”, Prawo Kanoniczne 2016, nr 3, s. 5.

[8] R. Rączka, J. Zemła, „Procedura rejestracji Kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce na przykładzie wspólnoty Kościoła Latającego Potwora Spaghetti – studium  administracyjnoprawne”, Studia Prawnicze 2019, nr 3, s. 9.

[9] R. Sas, „Ochrona dziecka i rodziny w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2019, nr 2, s. 6.

[10] J. Sobczak, M. Gołda-Sobczak, „Wolność sumienia i wyznania jako prawo człowieka”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 2012, nr 19, s. 28.

[11] P. Sobczyk, „Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej z dnia 2kwietnia 1997 r.”, Prawo Kanoniczne: Kwartalnik Prawno-Historyczny 2001, nr 3-4, s. 210.

[12] W. Włoch, „Wolność sumienia i religii jako <<constitutional essentials>> w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego”, Przegląd Prawa Konstytucyjnego 2012, nr 1, s. 177.

[13] B. Hordecki, „Struktura semantyczna pojęć <<wolność sumienia i religii>>, <<wolność sumienia i wyznania>> (część I)”, Studia Europejskie 2014, nr 2, s. 110-111, 120.

[14] J. Wroceński, „Godność…”, s. 7.

[15] E. Ferenc-Szydełko, „Wolność sumienia jako dobro prawne”, [w:] „Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis: księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu”, pod red. E. Kozerskiej, M. Maciejewskiego, P. Steca, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2015, s. 672.

[16] V. Serzhanova, E. Tuora-Schwierskott, „Wolność sumienia i wyznania w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, Gdańskie Studia Prawnicze 2018, t. XL, s. 305.

[17] G. Świst, „Wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym”, Studia Gdańskie 2018, t. XLII, s. 147.

[18] M. Kasiński, „Wolność sumienia i wyznania jako dobro chronione w prawie administracyjnym (wybrane problemy)”, [w:] „Dobra chronione w prawie administracyjnym”, pod red. Z. Duniewskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s. 114.

[19] J. S. Węgrzecki, „Wolność religii w zamyśle autorów Konstytucji RP z 1997 roku”, Horyzonty Polityki 2018, nr 28, s. 33.

[20] M. Skwarzyński, „Korzystanie ze sprzeciwu sumienia w kontekście zasady równouprawnienia i kryterium zawodu”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2016, t. 19, s. 67-71.

[21] „Konstytucja, liberalizm, sumienie. Zarys treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26.06.2019, K 16/17”,

http://fideidefensor.pl/2020/06/05/konstytucja-liberalizm-sumienie/ [dostęp 16.06.2020].

[22] O. Szczypiński, K. Walinowicz, „Wolność sumienia i religii a sprzeciw sumienia lekarza w prawie polskim”, Gazeta AMG 2016, nr 12, s. 27.

[23] „Zarys treści art. 194-196 Kodeksu karnego”,

http://fideidefensor.pl/2020/05/28/przestepstwa-przeciw-sumieniu-i-wyznaniu-z-xxiv-rozdzialu-kodeksu-karnego/ [dostęp 16.06.2020].

[24] Zob. K. Burdziak, „Czy art. 196 kodeksu karnego w sposób nadmierny ogranicza wolność wyrażania poglądów i twórczości artystycznej?”, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały 2018, nr 1.

[25] P. Rączka, J. Zemła, „Procedura…”, s. 12.

[26] S. Cebula, „Miejsce religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku”, Pantheon (Náboženství a politika) 2007, nr 2, s. 104.

[27] M. Strzała, „Gwarancje wolności religijnej w przepisach prawa pracy: Zarys stanu prawnego de lege lata i postulaty de lege ferenda”, Internetowy Przegląd Prawniczy 2015, nr 4, s. 110.

[28] Zob. A. Dziadzio, „Zakaz uboju rytualnego jako naruszenie konstytucyjnej zasady wolności religijnej. Kontekst współczesny i historyczny”, Forum Prawnicze 2014, nr 1.

[29] J. Drath, „Ubój rytualny w polskim systemie prawnym”, Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych. Kwartalnik 2015, nr 3, s. 78.

[30]http://www.psr.org.pl/stanowiska/item/536-list-otwarty-psr-do-premiera-rp-ws-uboju-rytualnego;

https://www.facebook.com/notes/katarzyna-%C5%9Bliwa-%C5%82obacz/protest-ludzi-kultury-list-otwarty-do-premiera-donalda-tuska-w-sprawie-uboju-ryt/517397288284695/;

http://otoz.pl/list-otwarty-do-premiera-od-98-organizacji-ochrony-zwierzat-w-sprawie-uboju-rytualnego/;

http://www.radiopik.pl/3,3573,list-otwarty-do-poslow-w-sprawie-uboju-rytualneg;

https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/uboj;rytualny;w;polsce;profesorowie;i;artysci;apeluja;o;zakaz,231,0,1343207.html [dostęp 17.06.2020].

[31] K. Warchałowski, „Władza rodzicielska a wolność religijna dziecka w prawie polskim”, [w:] „Prawa dziecka: perspektywa Kościoła”, pod red. P. Kroczek, Annales Canonici Monographiae, 3, Kraków 2015, s. 205.

[32] Tamże, s. 202; w sprawie  kontrowersji koniunkcji, iloczynu logicznego pojęć  „dobra dziecka” i „interesu społecznego”, zob. „Reinterpretacja art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz związane z nią zagrożenia”,

http://fideidefensor.pl/2020/05/22/adam-k-reinterpretacja-art-95-%c2%a7-3-kodeksu-rodzinnego-i-opiekunczego1-oraz-zwiazane-z-nia-zagrozenia/ [dostęp 17.06.2020].

[33] J. Sobczak, „Wolność badań naukowych. Standardy europejskie i rzeczywistość polska”, Roczniki Nauk Społecznych 2008, t. XXXVI, s. 20.

[34] K. Więcek, „Nauczanie religii katolickiej w Polskiej szkole Publicznej w kontekście Prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci – aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2013, t. 16, s. 189.

[35] A. Deryng, „Wolność sumienia i religii jako przedmiot zainteresowania polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich”, Ekumenizm i Integracja 2012, nr 25, s. 135.

[36] O. Hałub, „Wolność religijna w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku oraz w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku – wybrane problemy”, Acta Erasmiana. Varia II 2015, s. 166.

[37] K. Prokop, „Stany nadzwyczajne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.”, Temida 2, Białystok 2005, s. 87.

[38] M. Pilich, „Prawne aspekty nauczania religii i krzewienia religijności w szkołach publicznych”, [w:] „Obecność religii w publicznym systemie oświaty w aspekcie prawnym”, pod red. T.J. Zielińskiego, Wydawnictwo Naukowe ChAT, Warszawa 2012, s. 57.

[39] W. Włoch, „Wolność…”, s. 178-179.

[40] A. Jakuszewicz, „Prawo rodziców do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami a wolność sumienia i religii dzieci w Konstytucji RP oraz w Konwencji o Prawa Dziecka”, Studia z Zakresu, Prawa, Administracji i Zarzadzania Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2013, nr 3, s. 121-122.

[41] Zob. V. Konarska-Wrzosek, „Prawny  zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci – regulacje krajów europejskich i stan prawny obowiązujący w Polsce”, Dziecko Krzywdzone 2008, nr 2; K. Halemba, „Kary fizyczne w wychowaniu dzieci – uwarunkowania i konsekwencje”, Dziecko Krzywdzone 2009, nr 3; A. Wróbel-Chmiel, „Kary fizyczne w wychowaniu dzieci w percepcji rodziców odbywających karę pozbawienia wolności”, Dziecko Krzywdzone 2017, nr 4; B. Orłowska-Zielińska, K. Szczechowicz, „Rodzina a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec małoletnich”, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 2014, nr 5.

[42] V. Serzhanova, E. Tuora-Schwierskott, „Wolność…”, s. 309.

[43] P. Sobczyk, „Wolność…”, s. 217.

[44] A. Rogowska, „Wolność sumienia i wyznania”, [w:] „Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym”, pod red. M. Jabłońskiego, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2014, s. 244.

[45] M. Strzała, „Gwarancje…”, s. 116.

[46] A. Dziadzio, „Zakaz…”, s. 13.

[47] R. Pawlik, „Czego Hans Blumenberg może nauczyć teologa o Kościele”, Znak 2016, nr 733,

https://www.miesiecznik.znak.com.pl/czego-hans-blumenberg-moze-nauczyc-teologa-o-kosciele/

[dostęp 18.06.2020].