Zarys treści art. 194-196 Kodeksu karnego

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny[1] (dalej k.k.) w rozdziale XXIV określa tzw. „przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania”, które są unormowane w art. 194-196.

Art. 194. Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Przepis ten jest pierwszym, który występuje w rozdziale XXIV k.k. i jest niejako urzeczywistnieniem konstytucyjnej zasady niedyskryminacji (wszyscy obywatele są równi wobec prawa i powinni być tak samo traktowani przez władze publiczne)[2]. Norma z art. 194 k.k. ma na celu zabezpieczenie zarówno religijności (wiary) człowieka, jak i jego bezwyznaniowości (areligijności), które są elementami praw człowieka[3]. Zasada niedyskryminacji w kontekście religijnym (i areligijnym) – jak wyżej wskazano – stanowi jedno z podstawowych Praw Człowieka. Również w dokumentach ponadnarodowych[4] podkreśla się, że prawo do religii, jej ekspresji, kultu czy sumienia (nieczynienia tego, co sprzeczne z religią) ma każdy człowiek[5]. Niektórzy przyjmują, że wolność i prawo do ochrony religii wynika z przyrodzonej godności człowieka[6].

Według statystyk Policji[7] w latach 1999-2016 wszczęto 55 postępowań w sprawie przekroczenia normy z art. 194 k.k., a stwierdzono 13 przypadków. Świadczy to wyłącznie o tym, że organy delikatnie podchodzą do sprawców tego typu przestępstw. Jak wskazują niektórzy autorzy: chrystofobia (nienawiść do Chrześcijaństwa), tj. przestępstwa o charakterze dyskryminacyjnym są w Polsce powszechnie marginalizowane[8] przez służby[9].

Art. 194 k.k. ma charakter generalny, wobec którego wywodzą się inne normy, a w szczególności ta z art. 119 k.k. (będącego przepisem szczególnym, wobec tego przepisu[10]), która zakazuje stosowania przemocy oraz gróźb m.in. wobec osób wyodrębnionych z powodu wyznania[11].

Chrystofobia, a w szczególności dyskryminacja z nią związana, jest de fato postawą antykonstytucyjną, choćby dlatego, że w preambule tego aktu normatywnego wskazuje się, że Chrześcijaństwo jest jedną z podstaw tożsamości Rzeczypospolitej[12]. Dyskryminacja ma miejsce wówczas, gdy ze względu na religię, różnicuje się podmioty będące w podobnej sytuacji[13]. Dyskryminacja jest naruszeniem dobra prawnego, którym jest właśnie religia (ustawodawca podjął decyzję, że religia jest dobrem prawnym, skoro jej ochronę umieścił w k.k.)[14].

Przyjmuje się, że podmiotem (sprawcą) przestępstwa może być wyłącznie osoba fizyczna (człowiek), a nie zaś osoba prawna (instytucja), nie jest istotna przynależność do stanu duchownego lub świeckiego ani fakt bycia wierzącym lub nie[15]. Sprawcą może być każda osoba, która ukończyła odpowiedni wiek i jest poczytalna oraz działa (lub zaniecha działania[16]). Charakter dokonania czynu zabronionego jest też umyślny i w zamiarze bezpośrednim tzn. chce dokonać przestępstwa[17]. Ograniczenia mogą mieć wówczas miejsce, gdy przewidują to, np. przepisy prawa, czy wymagane statutem kwalifikacje[18].

Sprawca zawsze musi chcieć dyskryminować i zawsze musi być to dyskryminacja obiektywnie niczym nieuzasadniona. Bezprawna dyskryminacja ma faktycznie miejscy, gdy określone prawa rzeczywiście przysługiwały określonej osobie, a zostały jej odebrane ze względu na wyznawaną przez nią religię[19].

Dyskryminacja, która mieści się jako przedmiot czynu zabronionego z art. 194 k.k. może przybrać postać dyskryminacji w zatrudnieniu, np. nieuzasadnione zwolnienie z pracy (powodem może być religia[20]), odmowę przyjęcia do placówki edukacyjnej, odmowa świadczenia lub usługi czy nakaz pracy sprzecznej z sumieniem lub w dni świąteczne[21]. Katalog metod dyskryminacji jest otwarty i mogą występować również inne jej formy. Dlatego koniecznym jest zabezpieczenie Praw Człowieka, konstytucyjnie gwarantowanych i ograniczanie dyskryminacji ze względu na religię.

Art. 195. § 1. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym.

Drugim omawianym przepisem jest art. 195 k.k., który zbudowany jest z dwóch paragrafów. Celem norm zwartych w przepisie jest zabezpieczenie ekspresji religijnej ujawniającej się w trakcie wykonywania obrzędów, m.in. poprzez uniemożliwienie utrudniania ich przeprowadzenia[22]. Obrzędy i uczestnictwo w nich są częścią dobra chronionego prawem jakim jest religia. Zaś przedmiotem ochrony są czynności o charakterze obrzędowym; jednakże konieczna jest „złośliwość” sprawcy, czyli celowe przeszkadzanie, by sprawić przykrość przedstawicielom określonego wyznania[23]. Według statystyk Policji[24] w latach 1999-2016 wszczęto 275 postępowań, których przedmiotem było przestępstwo z art. 195 k.k., zaś liczba stwierdzonych czynów wyniosła 286.

Przeszkadzanie – jak wyżej wskazano – musi być złośliwe, musi mieć na celu utrudnienie lub uniemożliwienie przeprowadzenia obrzędu religijnego, który jest publiczny[25]. Przeszkadzanie musi być również umyślne, a z tą umyślnością związana jest złośliwość. Brak złośliwości uniemożliwia pociągnięcie do odpowiedzialności karnej, tak więc zaistnienie złośliwości jest konieczne[26]. Złośliwością, co do zasady, nie jest nietaktowne zachowanie wynikające z nieznajomości zasad danej religii[27]. Często jednocześnie dochodzi do naruszenia jednym czynem norm z art. 195 k.k. oraz 196 k.k. (obraza uczuć religijnych), np. w miejscu znieważenia miejsca spoczynku (m.in. zdewastowanie nagrobka)[28]. Art. 195 stawia na równi obrzędy żałobne oraz obrzędy religijne, których złośliwe utrudnianie jest karalne. Znieważanie osób uczestniczących w obrzędach również może być uznane za złośliwe przeszkadzanie[29]. Sprawca powinien wyrażać brak szacunku lub pogardę do przedmiotu czci w obrzędzie lub też do samego obrzędu[30].

Przykłady złośliwego przeszkadzania z art. 195 § 1 k.k., w ciągu ostatnich kilku lat:

osoby pod wpływem alkoholu weszły do kościoła i zakłócali odprawienie mszy wymachując obelżywą flagą[31];
znieważanie wiernych przed i w trakcie obrzędu[32];
utrudnianie przeprowadzenia mszy oraz manifestacja ideologiczna w kościele[33];
osoby pod wpływem alkoholu odebrały w trakcie obrzędu mikrofon osobie duchownej, a następnie usiłowały sprofanować świątynię poprzez obsceniczne zachowanie[34];
próba uniemożliwienia odprawienia mszy oraz atak na osoby wierzące[35].

Najczęściej sprawcami przestępstwa złośliwego przeszkadzania w obrzędzie religijnymi są ekstremiści związani z ruchami radykalnie lewicowymi oraz osoby znajdujące się pod wpływem alkoholu.

III

Art. 196. Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Wydaje się, że jest to najbardziej sporny przepis. Kwestia jego obowiązywania została rozstrzygnięta przez Trybunał Konstytucyjny (dalej TK) w wyroku z 6 października 2015 r., sygn. akt SK 54/13[36]. W orzeczeniu tym TK uznał, że art. 196 k.k. jest zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności jest niesprzeczny z art. 54 ust. 1, tj. zasada wolności poglądów i ich wyrażania (potocznie wolność słowa).

Wedle przytoczonego wyroku TK: „Przedmiotem ochrony z art. 196 k.k. są uczucia religijne, a więc takie ludzkie emocje, które odnoszą się do konkretnej wyznawanej przez daną osobę religii. Uczucia religijne to wieloaspektowy stosunek emocjonalny do wyznawanej religii. Prawo do ochrony uczuć religijnych oznacza z kolei wolność od zachowań obrażających (znieważających) te uczucia. Przedmiot ochrony z art. 196 k.k. – uczucia religijne osób wierzących – obejmuje zatem określony fragment wolności religijnej zarówno w aspekcie wewnętrznym – wolność od zachowań znieważających przedmiot czci religijnej, jak i zewnętrznym – wolność uzewnętrzniania wyznawanej przez jednostkę religii. Trybunał Konstytucyjny stwierdza zatem, że przedmiot ochrony z art. 196 k.k., a więc prawo do ochrony uczuć religijnych, jest określony i jego rozumienie nie budzi wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Co więcej, kontekst znaczeniowy wydaje się ponadto zrozumiały
w powszechnym znaczeniu tego pojęcia na gruncie języka polskiego.”[37]

Według TK „uczuciem religijnym” jest wieloaspektowy stosunek emocjonalny. Można to rozumieć jako przywiązanie wobec określonych wartości, tradycji, przedmiotów, form obrzędów itd. Naruszanie uczuć religijnych, jest de facto naruszeniem uczuć człowieka, czyli jest negatywnym wpływem jednego podmiotu na drugi.

TK zwrócił również uwagę na to, że: „Obraza uczuć religijnych, o której mowa w art. 196 k.k., jest bowiem konsekwencją znieważania przedmiotu czci religijnej lub miejsca kultu. Większość przedstawicieli doktryny opowiada się więc za materialnym charakterem art. 196 k.k. Obraza uczuć religijnych jest zatem skutkiem znieważenia przedmiotu czci religijnej. Znieważenie pełni rolę warunku sine qua non.”[38] Inaczej mówiąc – znieważenie to musi dotyczyć, w szczególności przedmiotów kultu (np. Krzyż, Pismo Święte) lub miejsce kultu (Kościół). TK uznał, że: „Pojęcie <<przedmiot czci religijnej>>, o którym mowa w art. 196 k.k., jest więc stosunkowo pojemne i uzależnione od faktycznie wyznawanych przez daną wspólnotę religijną dogmatów wiary, a co za tym idzie, czczonych i uwielbianych podmiotów i przedmiotów kultu.”[39]

Dalej TK uznał, że: „czyn zabroniony z art. 196 k.k. ma charakter powszechny, może go zatem popełnić każdy, a więc wyznawca danej religii, innego wyznania, czy też osoba, która nie podziela żadnych przekonań religijnych. Nie jest zatem możliwa ocena konstytucyjności kwestionowanego przepisu z perspektywy zarzucanego naruszenia wolności sumienia w aspekcie wolności światopoglądu bezwyznaniowego. Dzieje się tak dlatego, że przedmiot ochrony z art. 196 k.k. dotyczy wyłącznie uczuć religijnych osób wierzących. Nie oznacza to oczywiście, że wolność sumienia, w rozumieniu przyjętym przez skarżącą, nie jest w ogóle chroniona.”[40] Art. 196 k.k. nie narusza niczyjego sumienia, a co najwyżej chroni uczucia religijne osób wierzących. Nie dochodzi tu do kolizji wolności, ponieważ ochrona jednego dobra nie ogranicza innych dóbr. Bowiem wolność jest wówczas, gdy wybiera się dobro, a używanie tej wolności w celu negatywnego wpływu na innych, jest jej nadużyciem.

Zwraca się uwagę, że konieczne jest występowanie co najmniej dwóch pokrzywdzonych w przypadku obrazy uczuć religijnych[41]. Jest to też przestępstwo o charakterze zarówno bezpośrednim (czyli sprawca chce to zrobić), jak i ewentualnym (sprawca godzi się na popełnienie przestępstwa, wobec którego może przejawiać stosunek ambiwalentny)[42]. (Są w doktrynie również poglądy, że przestępstwo może być dokonane wyłącznie z zamiarem bezpośrednim[43]). Sprawcą tego czynu zabronionego może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej[44].

Przekroczenie normy zawartej w art. 196 k.k. może polegać na tym, że w sposób publiczny (tj. powszechnie dostępny, np. za pomocą środków masowego przekazu typu internet czy telewizja) znieważa się przedmiot czci religijnej lub miejsce kultu, które istnieją w obiektywnej zależności kulturowej[45]. Działanie o charakterze bezpośrednim może polegać, np. na celowym znieważeniu Pisma Świętego przez artystę[46]. Zaniechanie zaś można zaprezentować jako niepowstrzymanie działania artysty przez dyrektora galerii sztuki, który godzi się na tę obrazę[47]. Zniewaga może więc przybrać postawy wypowiedzi lub czynów[48].

Jak wyżej wskazano musi mieć to charakter publiczny[49]. Innym przedmiotem religijnym może być również modlitwa oraz wykonywanie obrzędu. Niektórzy sądzą, że przedmiotem religijnym nie jest dogmat danego wyznania[50]. Przedmiotem czci religijnej mogą być przedmioty niematerialne, tj. Bóg lub bóstwo czy prorok oraz osoby święte dla danej religii (np. Jezus Chrystus, Budda itp.)[51]. Art. 196 k.k. – jak wyżej wskazano – nie penalizuje niezgodności z dogmatami wiary, np. wygłoszenie poglądu zakładającego, że Bóg nie istnieje nie jest naruszeniem prawa. Przepis ten nie delegalizuje ateizmu ani nie zabrania propagowania ateizmu, zabrania tylko czynów o charakterze znieważającym cześć, przedmioty, miejsca kultu itd.[52].

Jeżeli chodzi o statystki Policji[53], to w latach 1999-2016 wszczęto 893 postępowania, a stwierdzono 957 przestępstw.

Obraza uczuć religijnych w praktyce, przykłady z ostatnich lat:

sprofanowanie miejsca kultu i opublikowanie tego na portalu społecznościowym[54];
sprofanowanie wizerunku Marii Dziewicy symbolem radykalnych ugrupowań lewicowych i mniejszości seksualnych[55];
zdeptanie grafiki z wizerunkiem Marii Dziewicy[56];
znieważenie obrzędu religijnego w trakcie manifestacji radykalnych środowisk lewicowych populistów[57];
produkty o charakterze pornograficznym znieważające religię[58];
instalacja „artystyczna” zestawiająca przedmiot czci religijnej z narkomanią[59];
profanacja i spalenie Pisma Świętego przez tzw. „anarchosatanistów”[60].

Obrona postaw antychrześcijańskich (i ogólnie antyreligijnych) jest powszechna. Istnieją postulaty uchylenia[61] art. 196 k.k. (tzn. usunięcia tego przepisu z systemu prawnego). 8 lipca 2014 r. grupa posłów złożyła projekt ustawy (druk 2677[62]), który w art. 1 zakładał uchylenie art. 196 k.k. – zostało to odrzucone. W następnym roku TK wydał, wyżej wymienione, orzeczenie stwierdzające, że art. 196 k.k. jest zgody z Konstytucją Rzeczypospolitej. W Polsce do dziś funkcjonują antychrześcijańscy populiści, którzy – w sposób zarówno legalny, jak i bezprawny – mają na celu dechrystianizację państwa, dyskryminację osób wierzących oraz umożliwienie naruszania cudzych dóbr chronionych prawem.

Bibliografia:

Borecki P., „Zakaz dyskryminacji ze względu na wyznanie lub światopogląd w prawie polskim” Studia z Prawa Wyznaniowego 2015, t. 18;
Budyn-Kulik M., „Znieważenie uczuć religijnych – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania”, Prawo w Działaniu 2014, nr 19;
Cebula S., „Ochrona wolności sumienia i wyznania w polskim Kodeksie Karnym“, Forum Teologiczne 2014, nr 15;
Grudzińska K., „Sprawstwo czynu zabronionego w świetle art. 194 Kodeksu karnego z 1997 roku”, Kościół i Prawo 2014, nr1;
Jędrejek G., Szymański T., „Prawna ochrona uczuć religijnych w Polsce (Próba oceny dotychczasowych rozwiązań, czyli o rozdźwięku pomiędzy literą prawa a jego aplikacją)”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2002, t. 5;
Kłączyńska N., „Rozdział XVI. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne” [w:] „Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz” pod red. J. Gizeka, Wolters Kluwer, Warszawa 2014;
Materniak M., „Ochrona przed dyskryminacją religijną w art. 194 Kodeksu karnego z 1997 roku”, Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej 2010, nr 17;
Materniak M., „Złośliwe przeszkadzanie jako znamię przestępstw z art. 195 Kodeksu karnego“, Przegląd Ekonomiczno-Prawny 2014, nr 2;
Poniatowski M., „Analiza art. 196 Kodeksu karnego z perspektywy 15 lat jego obowiązywania“, Roczniki Nauk Prawnych 2013, nr 3;
Rachtan Ł., „Karnoprawna ochrona wolności myśli, sumienia i religii w Polsce na tle uregulowań międzynarodowych“, [w:] „Konteksty i Prawa Człowieka“, pod red. Z.M. Dymańskiej, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2012;
Romańczuk-Grącka M., „Karnoprawna ochrona wolnoci religii – wybrane zagadnienia“, Studia Prawnoustrojowe 201, nr 33;
Sobański P., „Ochrona przed chrystianofobią na gruncie polskiego prawa karnego”, źródło:

https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/17332/Piotr-Sobanski-Chrystianofobia-Christianophobia.pdf?sequence=1&isAllowed=y;

Tomkiewicz M., „Obraza uczuć religijnych katolika w Polsce: czy to możliwe?“, Seminare. Poszukiwania Naukowe 2012, nr 32;

Orzeczenie:

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 06.10.2015, SK 54/13;

Inne dokumenty:

Druk sejmowy 2677;

Źródła internetowe:

[1] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1950, 2128, z 2020 r. poz. 568, 875.

[2] M. Materniak, „Ochrona przed dyskryminacją religijną w art. 194 Kodeksu karnego z 1997 roku”, Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej 2010, nr 17, s. 285-286.

[3] K. Grudzińska, „Sprawstwo czynu zabronionego w świetle art. 194 Kodeksu karnego z 1997 roku”, Kościół i Prawo 2014, nr1, s. 167-168.

[4] P. Borecki, „Zakaz dyskryminacji ze względu na wyznanie lub światopogląd w prawie polskim” Studia z Prawa Wyznaniowego 2015, t. 18, s. 135.

[5] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 7 marca 1966 r. Artykuł 10 – Wolność myśli, sumienia i religii

Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.
Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.

[6] G. Jędrejek, T. Szymański, „Prawna ochrona uczuć religijnych w Polsce (Próba oceny dotychczasowych rozwiązań, czyli o rozdźwięku pomiędzy literą prawa a jego aplikacją)”, Studia z Prawa Wyznaniowego 2002, t. 5, s. 171.

[7] http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-5/63489,Dyskryminacja-wyznaniowa-art-194.html [dostęp 21.05.2020].

[8] G. Jędrejek, T. Szymański, „Prawna…”, s. 186.

[9] P. Sobański, „Ochrona przed chrystianofobią na gruncie polskiego prawa karnego”, s. 1-2, źródło:

https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/17332/Piotr-Sobanski-Chrystianofobia-Christianophobia.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp 21.05.2020].

[10] N. Kłączyńska, „Rozdział XVI. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne” [w:] “Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz” pod red. J. Gizeka, Wolters Kluwer, Warszawa 2014, s. 35.

[11] Tamże, s. 33

[12] Ł. Rachtan, „Karnoprawna ochrona wolności myśli, sumienia i religii w Polsce na tle uregulowań międzynarodowych“, [w:] „Konteksty i Prawa Człowieka“, pod red. Z.M. Dymańskiej, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2012, s. 107-108.

[13] M. Materniak, „Ochrona…”, s. 287.

[14] M. Romańczuk-Grącka, „Karnoprawna ochrona wolności religii – wybrane zagadnienia“, Studia Prawnoustrojowe 201, nr 33, s. 71.

[15] K. Grudzińska, „Sprawstwo…”, s.169

[16] P. Sobański, „Ochrona…”, s. 8.

[17] M. Materniak, „Ochrona…”, s. 288.

[18] M. Romańczuk-Grącka, „Karnoprawna…”, s. 77.

[19] P. Sobański, „Ochrona…”, s. 8.

[20] Przypadkiem dyskryminacji na tle religijnym w Polsce było m.in. zwolnienie osoby wyznania rzymskokatolickiego za nakazanie działalności sprzecznej z sumieniem https://dziennikzachodni.pl/ikea-wspiera-lgbt-a-dyskryminuje-katolikow-pracownik-sklepu-ikea-zwolniony-za-poglady-i-religie-6-7-2019-r/ar/c1-14246691 [dostęp 21.05.2020].

[21] G. Jędrejek , T. Szymański, „Prawna…”, s. 185.

[22] M. Materniak, „Złośliwe przeszkadzanie jako znamię przestępstw z art. 195 Kodeksu karnego“, Przegląd Ekonomiczno-Prawny 2014, nr 2, s. 55.

[23] S. Cebula, „Ochrona wolności sumienia i wyznania w polskim Kodeksie Karnym“, Forum Teologiczne 2014, nr 15, s. 101.

[24] http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-5/63491,Przeszkadzanie-publicznemu-wykonywaniu-aktu-religijnego-lub-obrzedom-zalobnym-ar.html [dostęp 21.05.2020].