Art. 182 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka.
Przedmiotem niniejszego tekstu jest kilka refleksji nad normami, które zawiera przepis art. 182 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego[1] (zwany dalej k.r.o.). Już w prawie rzymskim prawo przewidywało ochronę tzw. nasciturusa, tj. dziecka przed narodzeniem, w czasach nowszych zwraca na to uwagę Deklaracja Praw Dziecka[2]. Obecnie odzwierciedlenie tego stanu prawnego przewiduje art. 182 k.r.o., który normuje możliwość wydania przez Sąd postanowienia o ustanowieniu kurateli dla nasciturusa, jeżeli uzna to za właściwe[3]. Chociaż przyjmuje się, że kuratela ma charakter subsydiarny, tj. pomocniczy, gdy występuje konieczność zabezpieczenia przyszłych praw nasciturusa[4]. Inaczej mówiąc: Sąd każdorazowo musi dokładnie zweryfikować, czy kuratela jest potrzebna i wydać stosowne postanowienie, po czym kurator wypowiada przyrzeczenie[5].
Celem kurateli jest zabezpieczenie czasowe pewnych praw osoby, wobec której jest ustanowiona, jeżeli będący pod nadzorem kuratora sam nie może zabezpieczyć swoich interesów[6].) Kuratela może być ustanowiona dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, a także dla osoby niepełnosprawnej lub nieobecnej[7].) W tym przypadku podmiotem kurateli jest wedle ustawy: „dziecko poczęte, lecz jeszcze nieurodzone”[8]. Nie jest istotne, czy dziecko zostało poczęte naturalnie, czy in vitro – ochrona przysługuje jednemu i drugiemu[9]. Przepis art. 182 k.r.o. nie jest uwarunkowany światopoglądowo i wprost wskazuje przedmiot ochrony[10].
Ustanowienie kurateli ma miejsce, gdy dochodzi do realnego zagrożenia przyszłych praw mającego się urodzić[11]. Przyjmuje się, że zagrożenie występuje wówczas, gdy rodzice lub przedstawiciele ustawowi nie mają możliwości lub nie chcą strzec przyszłych praw nasciturusa[12]. (Chociaż istnieją głosy zakładające, że wobec nienarodzonego rodzicom nie realizuje się obowiązek wychowywania dziecka[13].) Kuratela ustanawiana jest z urzędu lub na wniosek, postanowienie określa zakres uprawnień, kuratorowi wydaje się zaświadczenie, zaś kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka[14]. Właściwość Sądu determinuje miejsce zamieszkania matki (kobiety ciężarnej)[15].
W zakresie strzeżenia przyszłych praw nasciturusa, przyjmuje się, że wpływ mają różne czynniki, nawet uznanie ojcostwa przed narodzeniem[16]. Również można ustanowić kuratelę, gdy żaden z rodziców nie ma zdolności prawnej lub nie może reprezentować nasciturusa[17]. Kurator może być również ustanowiony wówczas, gdy należy zabezpieczyć dowody działań niepożądanych rodziców przeciwko nasciturusowi[18]. Innym przykładem strzeżenia praw nasciturusa jest zabezpieczenie spadku, który ma dziedziczyć[19]. Potwierdza to fakt, że istnieją przepisy przyznające możliwość warunkowego dziedziczenia nienarodzonemu[20]. Również darowizna dla nasciturusa podlega ochronie, w szczególności, gdy zabezpiecza jego przyszłe prawa[21]. Tego typu regulacje istnieją głównie z w zakresie prawa cywilnego[22] (Sąd Najwyższy również to potwierdzał, nawet w przepisach, które wprost nie odwołują się do nasciturusa[23]). Pojawiają się głosy, że art. 182 k.r.o. ma chronić wyłącznie prawa majątkowe, tzn. kurator nie może dbać o bezpieczeństwo nasciturusa, co wydaje się być sprzeczne z zasadą dobra dziecka[24]. Chociaż istnieją stanowiska, że kurator nascituturusa może pozwać matkę o naruszenie dóbr osobistych (życia i zdrowia), co implikowałoby możliwość ratowania jego bezpieczeństwa niemajątkowego[25]. Kuratela może też być ustanowiona w ramach tzw. „warunkowej zdolności sądowej”, gdy nasciturus występuje jako strona w danym postępowaniu[26]. Nie jest przeszkodą to, że nasciturus nie ma oznaczonego imienia i nazwiska[27].
Jak to się ma do rzeczywistości? Być może wystarczy cytat z bardzo ważnego artykułu (dotyczącego ciężarnych kobiet pijących alkohol), którego autorami byli B. Bernfeld oraz J. Mazurkiewicz: „[…] wstrząsające jest, że dziecku narażonemu na utratę życia lub uszkodzenie zdrowia nikt nie jest w stanie pomóc, natomiast te, które dopuszczają się tak nieludzkich czynów, są bezkarne.”[28]
[1] t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359.
[2] J. Gajda, „Art. 182 [Dziecko poczęte]”, [w:] „Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz”, pod red. K. Pietrzykowskiego, C.H. Beck, Warszawa 2020.
[3] K. Gromek, „Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz.”, C.H. Beck, Warszawa 2020.
[4] J. Łukasiewicz, „Problem pokrewieństwa nasciturusa – głos w dyskusji”, [w:] „Nasciturus pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczętego i jego matki” pod red. J. Mazurkiweicza, P. Mysiaka, Wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s. 137.
[5] D. Święcioch, „Status prawny nasciturusa w polskim prawie cywilnym”, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM 2017, nr specjalny, s. 172.
[6] K. Dolega, K. Matysiak, „Piecza zastępcza i kuratela. Omówienie pojęć na gruncie prawa polskiego, na podstawie wybranych aktów prawnych”, Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu Technologiczno – Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu 2019, nr 3, s. 19.
[7] D. Oleczak-Dąbrowska, „Wybrane rodzaje kurateli w praktyce sądowej”, Prawo W Działaniu 2014, nr 17, 89.
[8] F. Ciepły, „Aborcja eugeniczna a dyskryminacja osób niepełnosprawnych”, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2014, z. 2, s. 73.
[9] M. Zamroczyńska, „Ektogeneza – analiza zagadnienia w świetle polskiego prawa”, Medyczna Wokanda 2013, nr 5, s. 104.
[10] J. Haberko, „Trudny wybór pacjenta. Recenzja książki Marii Boratyńskiej Wolny wybór. Gwarancje i granice prawa pacjenta do samodecydowania”, Forum Prawnicze 2013, nr 2, s. 64.
[11] H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, „Komentarz do art. 145–184 KRO regulujących opiekę i kuratelę” [w:] „Opieka i kuratela. Komentarz do art. 145–184 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC (art. 516, 518, 520, 573-574, 590-598, 599-602, 604-605)”, C.H. Beck, Warszawa 2017.
[12] J. Gajda, „Przesłanka dobra dziecka przy ustalaniu jego pochodzenia”, Rodzina i Prawo 2006, nr 1, s. 42.
[13] M. Szydło Kalinka, „Nadzór kuratora sądowego jako jedno z możliwych zarządzeń sądu opiekuńczego”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2018, nr 44, s. 132.
[14] B. Bernfeld, J. Mazurkiewicz, „<<Za młody, by pić>> Naruszanie prawa do życia lub zdrowia dziecka przez pijące alkohol kobiety ciężarne”, [w:] „Nasciturus pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczętego i jego matki” pod red. J. Mazurkiweicza, P. Mysiaka, Wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s. 62.
[15] F. Wejman, „Student poradni jako kurator”, Klinika. Czasopismo Uniwersyteckiej Poradni Prawnej UJ 1999, nr 1, s. 92.
[16] P. Mostowik, „Pochodzenie dziecka (macierzyństwo i ojcostwo) w prawie prywatnym międzynarodowym”, Studia Prawa Prywatnego 2014, z. 3, s. 79.
[17] M. Tokarska, „Czy dziecko poczęte może być pokrzywdzonym w procesie karnym?”, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury 2015, z. 4, s. 90-91.
[18] K. Karsten, „Prawne aspekty śmierci dziecka w okresie okołoporodowym” [w:] „Ocalić nadzieję. Dążenie do integrowania różnych form wsparcia jako towarzyszenie wyborowi rodziców w perinatalnej opiece paliatywnej.”, s. 56.
[19] F. Ciepły, „Prawne określenia człowieka w prenatalnej fazie rozwoju”, Ius Novum 2015, nr 4, s. 83.
[20] H. Pietrzak, „Uznanie ojcostwa nowym sposobem ustalenia pochodzenia dziecka”, Prawo Kanoniczne 2009, nr 3-4, s. 379.
[21] M. Banyk, „Status prawny dziecka poczętego na tle jego prawa do ochrony życia i zdrowia, wynagradzania szkód doznanych przed urodzeniem oraz ochrony dóbr osobistych matki”, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM 2014, nr 4, s. 24.
[22] B. Imielska, „Pogrzeb dzieci poronionych i martwo urodzonych w świetle przepisów prawa polskiego oraz norm kanonicznych”, [w:] „Pogrzeb w prawie kanonicznym i prawie świeckim”, red. E. Kruk, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Kraków 2019, 53, przypis 16.
[23] K. Wiak, „Prawne gwarancje ochrony Życia od poczęcia w Polsce”, [w:] „O nową kulturę życia. Obrona życia w Polsce – bilans dokonań u progu trzeciego tysiąclecia”, pod. J. Pietrzaka, Dział Wydawniczy Kancelarii Senatu,
Warszawa 1999, s. 41-42.
[24] O. Nawrot, „Nienarodzony na ławie oskarżonych”, Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 314-315.
[25] K. Kurosz, „Środki ochrony nasciturusa przed ryzykowanymi zachowaniami matki w okresie ciąży”, w:] „Nasciturus pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczętego i jego matki” pod red. J. Mazurkiweicza, P. Mysiaka, Wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s. 128.
[26] J. Bodio, „Zdolność prawna a zdolność sądowa – wybrane zagadnienia materialnoprawne i procesowe”, [w:] „Libri Iuristarum Lublinensium” t. 1, pod red. M. Grochowskiego, Studenckie Koło Naukowe Prawników Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010, s. 35.
[27] A. Dyoniak, „Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1994, z. 3, s. 57.
[28] B. Bernfeld, J. Mazurkiewicz, „<<Za…”, 37.