Blog

Przedmiotem niniejszego, krótkiego tekstu jest przepis art. 113³ ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy[2] (dalej k.r.o.). Przepis ten został wprowadzony do polskiego systemu prawnego nowelizacją z 06.11.2008 r. (art. 1 pkt 23 ustawy z 06.11.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw)[3]. W sprawie nowelizacji zgłoszono 12.10.2008 r. interpelację do Ministra Sprawiedliwości, w której poruszono takie zagadnienie jak społeczny problem utrudniania kontaktów z jednym z rodziców po rozstaniu[4]. 17.11.2009 r. z upoważnienia Ministra Sprawiedliwości odpowiedział Podsekretarz Stanu, który wyjaśnił, że „poważnym zagrożeniem”, tj. przesłanką zakazu kontaktów jest zagrożenie dla życia, zdrowia, prawidłowego rozwoju, moralności oraz możliwość powstania wrogości wobec drugiego rodzica, czy kreowanie postaw antyspołecznych[5].

By zakazać kontaktów, zagrożenie musi być realne, bezpośrednie i nieuniknione, a nie domniemane lub wyobrażone, np. wynikające z różnych postaw w zakresie wychowania[6]. Jeżeli wystąpią przesłanki ustalenia zakazu kontaktu z dzieckiem, Sąd wydaje obligatoryjnie wydaje orzeczenie w tej materii, tzn. nie ma w tym dowolności.[7] Zakaz kontaktu jest bezwzględny, tzn. obejmuje zarówno fizyczne przebywanie ze sobą, jak i na odległość (np. listownie, elektronicznie)[8].

W materii regulowanej przez art. 113³ k.r.o. wypowiedział się również Sąd Najwyższy w postanowieniu z 07.11.2000 r.[9], czyli około 8 lat przed nowelizacją wprowadzającą ten artykuł do systemu prawnego. Sentencja orzeczenia była następująca: „Zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko.”[10] Co ciekawe brzmi ona prawie identycznie jak odpowiedź na interpelację nr 12121[11]. Można przyjąć, że ustawodawca wprowadzić do systemu prawnego przepis, którego normę zrekonstruował na podstawie innych przepisów Sąd Najwyższy kilka lat wcześniej. Sąd Najwyższy zwrócił wówczas uwagę, że zakazanie kontaktów nie jest co do zasady właściwe i może mieć miejsce wyłącznie w sytuacjach ekstremalnych[12]. Warto zwrócić uwagę, że ograniczenie albo pozbawienie władzy rodzicielskiej nie implikuje zakazania kontaktów obligatoryjnie[13]. Chociaż postuluje się, że jeżeli Sąd zakaże niepozbawionemu władzy rodzicielskiej rodzicowi kontaktów z dzieckiem, to postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej powinno być wszczęte z urzędu[14].  Sąd Najwyższy stwierdził, że: „prawo do osobistej styczności z dzieckiem mają rodzice nawet pozbawieni władzy rodzicielskiej, chyba że styczność tę zakaże lub ją ograniczy sąd opiekuńczy […]”[15]. Istnieje możliwość zakazania kontaktów z dzieckiem również, gdy nie przebywa ono z rodzicami, a zastosowano, np. formy naprawcze z art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o.[16] Przepis będący przedmiotem niniejszego tekstu ma charakter szczegółowy do przepisu generalnego, tj. art. 113 § 1 k.r.o., wedle którego rodzicie oraz dzieci mają prawo i obowiązek (niezależnie od władzy rodzicielskiej) utrzymywać ze sobą kontakty[17]. Zakaz kontaktów, o którym wspomina art. 113³ k.r.o. nie może być utożsamiany z tzw. „alienacją rodzicielską”, będącą formą przemocy wobec dziecka[18].

Z pionierskich badań E. Holewińskiej-Łapińskiej wynika, że orzeczenia zakazu kontaktów najczęściej dotyczyły rodziców podatnych na takie zjawiska jak alkoholizm, hazard, narkomania, przestępczość i związane z nią wyroki, bezdomność oraz demoralizujący styl bycia (bezrobocie z wyboru)[19]. Również częste było molestowanie seksualne dzieci, rażące zaniedbania, negatywne cechy osobowe, stwarzanie bezpośredniego zagrożenia dla dobra, silny i uzasadniony lęk dziecka, a także świadoma wola dziecka, tj. jego żądanie do zakazania kontaktów[20].

Orzecznictwo Sądu Najwyższego w zakresie okoliczności przewidzianych art. 113³ k.r.o oraz zbliżonych do tej materii.: 1) Sąd Najwyższy uznał, że dopuszczalne jest zawarcie ugody dotyczącej regulacji osobistych kontaktów między rozwiedzionymi (rozwodzącymi się) małżonkami, a ich dzieckiem[21], a contratrio niedopuszczalne jest zawarcie takiej ugody, jeżeli co najmniej jeden z małżonków ma zakaz kontaktów z dzieckiem; 2) Sąd może tymczasowo w ramach zabezpieczenia w procedurze cywilnej (np. w trakcie postępowania rozwodowego) zakazać kontaktów z dzieckiem[22]; 3) sprawy zakresu m.in. o zakazanie kontaktu z dziećmi mają odrębny bieg procesowy niż sprawy o pozbawienie/ograniczenie władzy rodzicielskiej oraz są rozpatrywane w składzie jednego sędziego[23]; 4) regulacja kontaktów dziecka z innymi osobami niż rodzice nie ogranicza władzy rodzicielskiej oraz należy odróżniać faktyczne ograniczenie władzy rodzicielskiej od prawego[24].

O ile w przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej nie zawsze musi wystąpić wina po stronie rodzica, tak w przypadku zakazania kontaktów wydaje się być to konieczne. Instytucja ta znajduje zastosowanie, gdy wszystko (w szczególności rodzic, często będący dla dziecka „całym światem”) już zawiodło i jednocześnie istnieje bezpośrednie zagrożenie dla dobra dziecka, a w szczególności jego życia lub zdrowia. Literatura, której przedmiotem jest sam art. 113³ k.r.o. (nie należy zapominać o wręcz paradygmatycznej naukowo pracy E. Holwińskiej-Łapińskiej) jest dość uboga, podobnie jak ubogie jest orzecznictwo. Jednak do sytuacji zakazania kontaktu z dzieckiem czasem dochodzi. Wówczas ma to na celu wyłącznie obronę bezpieczeństwa małoletniego i – samo w sobie – nie jest środkiem represyjnym. Art. 113³ k.r.o. znajduje zastosowanie w sytuacjach rodziców najgorszych spośród najgorszych, których jest – jak wskazuje orzecznictwo – relatywnie mało, a i tak wydaje się, że za dużo….

Bibliografia:

1. Cioran E., „Zeszyty 1957-1972”, przekł. I. Kania, Aletheia, Warszawa 2016;
2. Holewińska-Łapińska E., „Orzeczenie zakazu kontaktów z dzieckiem”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2018;
3. Mostowik P., „Kontakty dziecka z rodzicami, krewnymi i bliskimi a władza rodzicielska”, Przegląd Sądowy 2013;
4. Paleń P., „Ingerencja sądowa w prawo do kontaktów z dzieckiem”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2016, nr 2;
5. Treder M., „Kontakty rodziców z małoletnim dzieckiem w polskim prawie rodzinnym – zagadnienia wybrane”, [w:] „Prawo małżeńskie i jego relacje z innymi gałęziami prawa”, pod red. Jaroszewskiej I.A., Ćwiklińskiego G., Kortowski Przegląd Prawniczy Monografie (KPP Monografie), Olsztyn 2017;

Orzecznictwo:

6. Uchwała Sądu Najwyższego z 26.09.1983, III CZP 46/83;
7. Uchwała Sądu Najwyższego 21.10.2005, III CZP 75/05;
8. Uchwała 7 Sędziów Sądu Najwyższego z 08.03.2006, III CZP 98/05;
9. Uchwała Sądu Najwyższego z 23.07.2008, III CZP 74/08;
10. Uchwała Sądu Najwyższego z 28.11.2012, III CZP 74/12;
11. Postanowienie Sądu Najwyższego z 07.11.2000, I CKN 1115/00;
12. Postanowienie Sądu Rejonowego w Kępnie z 31.10.2017, III Nsm 180/15;

Akty prawne:

13. Ustawa z dnia 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086;
14. Ustawa z 06.11.2008 o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2008 nr 220 poz. 1431;

Inne:

15. Interpelacja nr 12121;
16. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia Ministra – na interpelację nr 12121;
17.  „Zarys treści art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”.

[1] E. Cioran, „Zeszyty 1957-1972”, przekł. I. Kania, Aletheia, Warszawa 2016, s. 240.

[2] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086.

[3] Ustawa z 06.11.2008 o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2008 nr 220 poz. 1431.

[4] Interpelacja nr 12121, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/16BBC73B [dostęp 16.07.2020].

[5] Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia Ministra – na interpelację nr 12121, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/08397A02 [dostęp 16.07.2020].

[6] P. Paleń, „Ingerencja sądowa w prawo do kontaktów z dzieckiem”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2016, nr 2, s. 38.

[7] E. Holewińska-Łapińska, „Orzeczenie zakazu kontaktów z dzieckiem”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2018, s. 7.

[8] Tamże, s. 9.

[9] Postanowienie Sądu Najwyższego z 07.11.2000, I CKN 1115/00.

[10] Tamże.

[11] Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia Ministra – na interpelację nr 12121.

[12] Postanowienie Sądu Najwyższego z 07.11.2000, I CKN 1115/00.

[13] M. Treder, „Kontakty rodziców z małoletnim dzieckiem w polskim prawie rodzinnym – zagadnienia wybrane”, [w:] „Prawo Małżeńskie i jego relacje z innymi gałęziami prawa”, pod red. I.A. Jaroszewskiej, G. Ćwiklińskiego, Kortowski Przegląd Prawniczy Monografie (KPP Monografie), Olsztyn 2017, s. 34.

[14] E. Holewińska-Łapińska, „Orzeczenie…”, s. 15.

[15] Uchwała Sądu Najwyższego z 26.09.1983, III CZP 46/83.

[16] W sprawie mechanizmów naprawczych z art. 109 k.r.o. zob. „Zarys treści art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”, http://fideidefensor.pl/2020/07/15/zarys-tresci-art-109-kodeksu-rodzinnego-i-opiekunczego/ [dostęp 17.07.2020].

[17] P. Mostowik, „Kontakty dziecka z rodzicami, krewnymi i bliskimi a władza rodzicielska”, Przegląd Sądowy 2013, s. 21.

[18] Postanowienie Sądu Rejonowego w Kępnie z 31.10.2017, III Nsm 180/15.

[19] E. Holewińska-Łapińska, „Orzeczenie…”, s. 31, 46.

[20] Tamże, s. 70-71.

[21] Uchwała Sądu Najwyższego 21.10.2005, III CZP 75/05.

[22] Uchwała 7 Sędziów Sądu Najwyższego z 08.03.2006, III CZP 98/05.

[23] Uchwała Sądu Najwyższego z 23.07.2008, III CZP 74/08.

[24] Uchwała Sądu Najwyższego z 28.11.2012, III CZP 74/12.