Blog

Przedmiotem niniejszego tekstu jest zarys problematyki ingerencji władzy państwowej w tzw. autonomię rodziny. Ustawą o charakterze generalnym, która wyznacza normy paradygmatyczne dla tej problematyki jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy[2] (dalej k.r.o).

Omawiany przepis to art. 109 ustawy, który jest nazywany w orzecznictwie „ograniczeniem władzy rodzicielskiej” i znajduje zastosowanie, gdy zaistnieje samo zagrożenie dobra dziecka[3]. (Innym ograniczeniem jest norma z art. 107 k.r.o., która określa negatywny aspekt zachowania się rodziców, a art. 109 k.r.o. ma charakter pozytywny, tj. zobowiązuje do podjęcia pewnych działań[4].) Swoistą prolegomeną do przepisu art. 109 k.r.o. były normy poprzedniego aktu regulującego materię prawnorodzinną[5], które stanowiły o możliwości ingerencji władzy państwowej, jeżeli uchybienia rodziców mogły stanowić zagrożenie dla dobra dziecka[6]. Obecnie art. 109 k.r.o. jest najczęstszą podstawą ingerencji we władzę rodzicielską[7]. Przepis art. 109 k.r.o. jest stosowany również w 2,4% w przypadku spraw rozwodowych[8].

Ograniczenie władzy rodzicielskiej ma charakter naprawczy, jeżeli nie ustaną przyczyny, przez które zastosowano art. 109 k.r.o., to wówczas Sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej rodziców[9]. Przepis ten (podobnie jak większość z k.r.o.) ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie może być zmieniany wolą stron, choćby zgodną[10].

Przepis art. 109 k.r.o. zawiera określone przesłanki, które wskazują, kiedy norma znajduje zastosowanie, ogólnie mówiąc, gdy zaistnieje zagrożenie dla zasady nadrzędnej – dobra dziecka[11]. Zakłada się, że art. 109 § 1 k.r.o. ma zaletę w postaci niedookreśloności, co daje sądowi większą elastyczność przy rozpatrywaniu zagrożeń i przeciwdziałaniu im[12]. Zwrócono uwagę wyżej, że normy zawarte w art. 109 k.r.o. mają charakter naprawczy, a ich celem jest usunięcie zagrożenia dobra dziecka, by te mogło wychowywać się w rodzinie[13]. Nie jest to żadna forma represji państwa przeciwko instytucji rodziny, chociaż niektóre normy zawarte w przepisach k.r.o. mogą takie zagrożenie kreować[14]. Na naprawczy a nie represyjny charakter art. 109 k.r.o. zwrócił uwagę Sąd Najwyższy, który potwierdził tezę z poprzedniego zdania, jak również stwierdził, że ten przepis jest najłagodniejszą formą ingerencji[15]. (Istnieją poglądy zakładające, że art. 109 k.r.o. może mieć charakter sankcji, w szczególności jako reakcja[16] na naruszenie art. 96¹ k.r.o., tj. zakaz stosowania kar cielesnych[17].) Należy zwrócić uwagę, że ograniczenie nie implikuje ograniczenia albo eliminacji obowiązków rodziców względem dziecka, co jest podkreśleniem charakteru naprawczego art. 109 k.r.o. (zakłada się, że dziecko kiedyś wróci do rodziny)[18]. Charakter nierepresyjny wyraża się również w tym, że zagrożenie dla dobra dziecka nie musi być zawinione; może wyrażać się w obiektywnej nieudolności rodziców lub ich błędnym przekonaniu lub wyobrażeniu na temat prawidłowego sprawowania władzy rodzicielskiej[19]. Regulacje z art. 109 k.r.o. mają w założeniu mieć charakter tymczasowy, a nie trwały[20].

Normy z art. 109 k.r.o. posiadają swoje odpowiedniki w prawie międzynarodowym (mimo różnic w zakresie terminologii), przykładowo Rozporządzenie 2201/2003[21] zawiera podobne regulacje w zakresie ingerencji w „odpowiedzialność rodzicielską”, jak przepis będący przedmiotem tego teksu[22]. Fakt regulacji tej materii przez prawo międzynarodowe jest dostatecznym dowodem na to, że przyczyny zagrożenia dobra dziecka są uniwersalne i niezależne od danego systemu i najczęściej dotyczą zaniedbań w sferze emocjonalno-psychicznej lub ekonomiczno-fizykalnej[23].

Przyjmuje się, że władza rodzicielska dotyczy pieczy nad osobą dziecka i jego majątkiem oraz reprezentacji małoletniego[24]. Nie powinno się zapominać, że dziecko jest podmiotem, a nie przedmiotem władzy rodzicielskiej[25]. Naruszeniem tej władzy może być, wyżej wymienione, zaniedbanie, które może przybrać formy przemocy, czy też niezaspokajanie (świadome lub nie[26]) potrzeb osobistych, w szczególności miłości oraz dobrostanu ekonomicznego[27]. Zaniedbanie może nastąpić również przed narodzinami, np. poprzez korzystanie z substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) przez kobietę ciężarną[28]. Mimo wszystko bezsprzeczną przesłanką ograniczenia władzy rodzicielskiej zawsze była, jest i będzie przemoc fizyczna[29].

W art. 109 zawarta jest norma, która, jeżeli zaistnieją stosowne przesłanki, nakazuje sądowi wydanie odpowiednich zarządzeń[30]. Przepis art. 109 § 2 k.r.o. zawiera w sobie katalog otwarty możliwych zarządzeń-postanowień sądu o charakterze naprawczym[31]. Formą tego zarządzenia nie jest wyrok, a postanowienie, na które przysługuje zażalenie w trybie określonym przez ustawę regulującą procedurę cywilną[32]. Postanowienia wydawane są wówczas, gdy nie jest konieczne wydanie wyroku[33]. Jeżeli jak wskazano zarządzenie jest postanowieniem, to – powtarzając – przysługuje na nie zażalenie[34].

Istotne w tym kontekście jest uprawnienie sądu opiekuńczego wynikające z regulacji art. 569 § 2 k.p.c. Przepis ten nadaje sądowi opiekuńczemu uprawnienie do wydawania zarządzeń nagłych. W wypadkach nagłych sąd opiekuńczy ma prawo, a nawet obowiązek, wydania z urzędu wszelkich potrzebnych zarządzeń nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy. Regulacja ta służy zabezpieczeniu dobra małoletnich w przypadkach wymagających nagłej i natychmiastowej interwencji.

Sąd jednak może zastosować inne formy ingerencji niż wymieniona w art. 109 § 2 k.r.o., np. skierować dziecko na leczenie[35]. Zwracając uwagę na wyliczenie z art. 109 § 2 k.r.o. oraz przykładowe zarządzenia można wyodrębnić aspekty zobowiązująco-nadzorcze (zobowiązane rodziców/opiekunów do określonego działania lub zaniechania, dozór kuratora) oraz quasi-izolacyjne (umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej)[36]. Również dopuszczalne jest tymczasowe zakazanie kontaktów rodzica (niepozbawionego władzy rodzicielskiej) z dzieckiem[37]. Jak wyżej wskazano, w przypadku nagłego zagrożenia dla dobra dziecka sąd mimo braku właściwości może podjąć stosowne działania o charakterze quasi-izolacyjnym, w szczególności umieszczenia dziecka w innym środowisku niż rodzinne[38]. W szczególnym przypadku, gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie dla dobra dziecka, stosowne zarządzenie może wydać sąd, który jest niewłaściwy miejscowo[39].

Art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o. jest normą generalną, od której „rozpoczyna” uściślanie aspektu pieczy zastępczej[40]. Modyfikacją art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o. jest art. 109 § 4 tej ustawy, wedle którego sąd musi oznaczyć oraz wspomagać organy administracyjne, może również ustanowić kuratora, które zajmują się pieczą w określonym przypadku[41]. Sąd orzekając o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej musi wskazać konkretną rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka, nie może abstrakcyjnie stwierdzić, że taka procedura ma po prostu nastąpić[42]. Należy jednak pamiętać, że zarządzenia o charakterze quasi-izolacyjnym są wyłącznie ostatecznością, ponieważ dobro dziecka jest nierozerwalnie związane ze środowiskiem rodziny i to w tym środowisku powinno jak najdłużej przebywać[43].

W przypadku braku porozumienia rodziców, co do przedmiotu kontaktów z dzieckiem, sąd może z urzędu albo na wniosek ograniczyć władzę rodzicielską jednego z nich[44]. Sąd może również skierować rodziców stwarzających zagrożenie dla dobra dziecka do specjalnej placówki, w szczególności zajmującej się terapią rodzinną[45].

Należy zwrócić uwagę, że art. 109 k.r.o. nie jest tożsamy normatywnie z art. 58 k.r.o., pierwszy przepis ma na celu zabezpieczenie dobra dziecka, a drugi – zakresowo szerszy – uregulowanie sytuacji małoletniego po rozwodzie rodziców[46]. W art. 58 k.r.o. unormowano konieczność dokładnego wskazania praw i obowiązków rodzica, którego władzę ograniczono w formie wyroku[47]. Zarządzenia z art. 109 § 2 k.r.o. mają, jak wyżej wskazano, formę postanowienia, które może być wydane po przeprowadzeniu rozprawy[48].

Radykalne poglądy, wedle których art. 109 k.r.o. powinien być znowelizowany, czy wręcz uchylony nie zasługują na wysłuchanie. Obecnie w Polsce XXI wieku reprezentanci niektórych środowisk feministycznych/mniejszości seksualnych oraz mizoginicznych i antykobiecych organizacji „ojcowskich”, postulują redefinicję pojęcia małżeństwa-rodziny[49], czy wprowadzenie (katastrofalnej w skutkach) pieczy naprzemiennej[50]. Pozornie dzieli ich wszystko, lewica, prawica, ideologia, religia, ateizm, prawa kobiet, prawa mężczyzn, nastawienie do płci przeciwnej itd. Te środowiska twierdzą, że wszystko naprawią, że będzie lepiej, wszystko ma być dostosowane do iście mitycznych „standardów”. Głośno powołują się na „dobra dziecka”, co jest najwyższą formą cynizmu i wyrachowania tych środowisk. Fanatyzm, który opętał te różne, pozornie wzajemnie się wykluczające i zwalczające się grupy.

Od kilkudziesięciu lat jedyną przesłanką ingerencji sądu we władzę rodzicielską jest zagrożenie dobra dziecka[51]. Można w sposób przygnębiający i pesymistyczny stwierdzić, że w niedalekiej przyszłości, gdy otaczająca nas rzeczywistość zacznie dostosowywać się do krzyczących-najgłośniej, dojdzie do jakieś reinterpretacji-reorientacji art. 109 k.r.o. Być może lepiej uznać prawdziwość stwierdzenia, że czasem lepiej się poddać niż przegrać. Największą słabością krzyczących-najgłośniej jest ich niezdolność do rezygnacji. Ta niechęć do poddania się i zaakceptowania zastanego stanu rzeczy prowadzi tylko do konfliktu, poczucia braku stabilności i niepewności przyszłości. Konflikt ten, prędzej lub później, stanie się zagrożeniem dla dobra dziecka.

Nie istnieje żadna instytucjonalna „dyskryminacja” takiej, czy innej grupy społecznej. Nie ma żadnego spisku sądów rodzinnych przeciwko „ojcom”, czy parom jednopłciowym, które chcą sobie (w ramach jakiegoś ideologicznego eksperymentu) przysposobić dziecko. Wszystko, co głoszą przedstawiciele tych grup jest tylko urojeniem. To urojenie ich opętało do tego stopnia, że zapomnieli o dzieciach. Wszyscy wszystko naprawią: zakończą prawicową „homofobię”, zakończą lewicową „dyskryminację <<ojców>>”. Po prostu będzie lepiej. Tylko dla kogo będzie lepiej? Bo na pewno nie dla dzieci.

Bibliografia

1. Andrzejewski M., „Relacja rodzice i inne osoby dorosłe a dzieci w świetle nowych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i niektórych innych ustaw (wybrane problemy)”, Acta Iuris Stetinensis 2014, nr 6;
2. Breczko A., „O potrzebie redefinicji pojęć <<małżeństwo>> i <<rodzina>> we współczesnym pluralistycznym świecie. Rozważania w kontekście związków partnerskich”, Miscellanea Historico-Iuridico 2014, z. 2
3. Bzdak H., Jastrzemska S., Klank A., Matysiak E., Młyniec A., Żurek I., „Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami. Wybrane zagadnienia”, pod. red. Bzdak H., Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, Kraków 2015;
4. Długoszewska I., „Przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej na ziemiach polskich”, Zeszyty Prawnicze 2010, nr 1;
5. Długoszewska I., „Przesłanki oraz skutki ograniczenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej”, LexisNexis, Warszawa 2012;
6. Domański M., „Powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców w wyroku rozwodowym”, Prawo W Działaniu 2015, nr 21;
7. Drozd A., „<<Wykluczony ojciec>> – o instrumentalizacji prawa w walce rozwiedzionych rodziców o dziecko”, [w:] „Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywistość”, pod red. Mysiaka P., Mazurkiewicza J., Zagrobelnego K., wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017;
8. Dubas M., Golińczak M., „Projektowane zmiany w prawie rodzinnym i opiekuńczym”, [w:] „Prawo wobec wyzwań współczesności: wybrane problemy teoretycznoprawne i dogmatycznoprawne”, pod red. Helios J., Jedleckiej W., Kwiecińskiego A., Uniwersytet Wrocławski. E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii 2019;
9. Holewińska-Łapińska E., „Orzecznictwo w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej”, Prawo W Działaniu 2013, nr 14;
10. Jankowski J., „Wadliwa postać orzeczenia sądu I instancji w procesie cywilnym”, Palestra 1987, nr 12;
11. Kiliańska A., „Ograniczenia władzy rodzicielskiej”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2012, nr 1;
12. Kilińska-Pękacz A., „Ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej jako instytucje prawa rodzinnego służące ochronie dzieci”, Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania 2013, t. 4;
13. Kobierska K., „Karcenie dzieci – kontratyp, czy czyn wypełniający znamiona znęcania? Regulacja prawna oraz granice stosowania przemocy wobec dzieci”, [w:] „Dobro dziecka w ujęciu interdyscyplinarnym”, pod red. Kabzy E., Krupy-Lipińskiej K., Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2016;
14. Kogut E., „Uwagi na temat wykonywania władzy rodzicielskiej”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 46;
15. Kołakowski L., „Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy”, wydanie II, PWN, Warszawa 2018;
16. Konarska-Wrzosek V., „Prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci –regulacje krajów europejskich i stan prawny obowiązujący w Polsce”, Dziecko Krzywdzone 2008, nr 2;
17. Kucwaj M., „Wybrane przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jako źródła obowiązku gwaranta”, Studia Prawno-Ekonomiczne 2010, t. LXXXII
18. „Reinterpretacja art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz związane z nią zagrożenia”;
19. Łapiński A., „Ogólna problematyka ograniczenia władzy rodzicielskiej według art. 109 k.r.o.”, Palestra 1974, nr 3;
20. Marszałkowska-Krześ E., „Postępowanie nieprocesowe w sprawach osobowych oraz rodzinnych”, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2012;
21. Miłek-Giertuga K., „Formy ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej”, Studia Lubuskie: Prace Instytutu Prawa i Administracji Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie 2005, nr 1;
22. Mostowik P., „Kontakty dziecka z rodzicami, krewnymi i bliskimi a władza rodzicielska”, Przegląd Sądowy 2013;
23. Mostowik P., „Władza rodzicielska i opieka nad dzieckiem w prawie prywatnym międzynarodowym”, Wydawnictwo JAK, Kraków 2014;
24. Nazar M., „Prawo rodzinne w dorobku naukowym i orzeczniczym Profesora Jerzego Ignatowicza”, Annales Universitatis Marie Cure-Skłodowska Lublin-Polonia 2013, t. LX;
25. Podlewska J., „Prawna ochrona dziecka przed krzywdzeniem”, [w:] „Przemoc w rodzinie wobec dziecka. Procedury interwencyjne w szkole”, pod red. Zmarzlik J., Ośrodek Edukacji i Rozwoju, Warszawa 2011;
26. Pruisnowska-Marek A., „Praktyka sądowa stosowania art. 100 § 2 k.r.o. – raport z badań”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2017;
27. Puk M., „Kompetencje przedstawiciela ustawowego do wyrażania zgody na interwencję medyczną wobec pacjenta małoletniego”, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM 2014, nr 4;
28. Słyk J., „Rozstrzyganie o istotnych sprawach dziecka w przypadku braku porozumienia rodziców (art. 97 § 2 k.r.o.)”, Prawo W Działaniu 2013, nr 14
29. Sochocka L., Komenda-Kołecka J., „Zaniedbanie – (nie)świadomą formą przemocy wobec dziecka”, Medycyna Środowiskowa 2014, nr 1;
30. Sokołowski T., „Powrót dziecka do rodziny bądź fakultatywne pozbawienie władzy rodzicielskiej”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2003, z. 3;
31. Stolarczyk P., „Ograniczenie władzy rodzicielskiej z powodu problemów wychowawczych z małoletnim w świetle badań własnych”, Probacja. Czasopismo Ministerstwa Sprawiedliwości 2018, nr 2;
32. Stolarczyk P., „Przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej w świetle badań własnych aktowych”, Probacja. Czasopismo Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 3;
33. Woś P., „Nowelizacja przepisów dotyczących władzy rodzicielskiej rodziców żyjących w rozłączeniu”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny, nr 22;
34. Zawiślak T., „Zarządzenia sądu opiekuńczego w nagłych wypadkach (art. 569 § 2k.p.c.)”, Palestra 2002, nr 7-8;
35. Żukowski H., „Znaczenie dysfunkcji w sferze zdrowia psychicznego i fizycznego rodziców i dzieci w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej w świetle wyników badań własnych – aktowych”, Krytyka Prawa 2019, nr 2;

Orzecznictwo:

36. Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 14.11.2014, III CZP 65/14;
37. Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego, z 08.03.2006, III CZP 98/05;
38. Uchwała Sądu Najwyższego z 21.10.2005, III CZP 75/05;
39. Uchwała Sądu Najwyższego z 7.10.2008, III CZP 83/08;
40. Uchwała Sądu Najwyższego z 13.05.2015, III CZP 19/15;
41. Postanowienie Sądu Najwyższego z 27.10.1997, III CKN 321/97.

[1] L. Kołakowski, „Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy”, wydanie II, PWN, Warszawa 2018, s. 337.

[2] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086.

[3] P. Stolarczyk, „Ograniczenie władzy rodzicielskiej z powodu problemów wychowawczych z małoletnim w świetle badań własnych”, Probacja. Czasopismo Ministerstwa Sprawiedliwości 2018, nr 2, s. 31-32.

[4] P. Woś, „Nowelizacja przepisów dotyczących władzy rodzicielskiej rodziców żyjących w rozłączeniu”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny, nr 22, s. 149.

[5] Dekret z 22.02.1946 – Prawo rodzinne, dz.U. z 1946 r. nr 6, poz. 52.

[6] I. Długoszewska, „Przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej na ziemiach polskich”, Zeszyty Prawnicze 2010, nr 1, s. 167-168.

[7] E. Holewińska-Łapińska, „Orzecznictwo w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej”, Prawo W Działaniu 2013, nr 14, s. 27.

[8] M. Domański, „Powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców w wyroku rozwodowym”, Prawo W Działaniu 2015, nr 21, s. 35.

[9] H. Żukowski, „Znaczenie dysfunkcji w sferze zdrowia psychicznego i fizycznego rodziców i dzieci w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej w świetle wyników badań własnych – aktowych”, Krytyka Prawa 2019, nr 2, s. 332.

[10] Uchwała Sądu Najwyższego z 13.05.2015, III CZP 19/15.

[11] I. Długoszewska, „Przesłanki oraz skutki ograniczenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej”, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 18-19.

[12] M. Dubas, M. Golińczak, „Projektowane zmiany w prawie rodzinnym i opiekuńczym”, [w:] „Prawo wobec wyzwań współczesności: wybrane problemy teoretycznoprawne i dogmatycznoprawne”, pod red. J. Helios, W. Jedleckiej, A. Kwiecińskiego, Uniwersytet Wrocławski. E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii 2019, s. 54.

[13] K. Miłek-Giertuga, „Formy ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej”, Studia Lubuskie: Prace Instytutu Prawa i Administracji Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie 2005, nr 1, s. 167.

[14] W sprawie represyjnych możliwości reinterpretacji norm przepisów k.r.o., zob. , „Reinterpretacja art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz związane z nią zagrożenia”, http://fideidefensor.pl/2020/05/22/adam-k-reinterpretacja-art-95-%c2%a7-3-kodeksu-rodzinnego-i-opiekunczego1-oraz-zwiazane-z-nia-zagrozenia/ [dostęp 09.07.2020].

[15] Postanowienie Sądu Najwyższego z 27.10.1997, III CKN 321/97.

[16] V. Konarska-Wrzosek, „Prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci –regulacje krajów europejskich i stan prawny obowiązujący w Polsce”, Dziecko Krzywdzone 2008, nr 2, s. 5.

[17] K. Kobierska, „Karcenie   dzieci – kontratyp, czy czyn wypełniający znamiona znęcania? Regulacja prawna oraz granice stosowania przemocy wobec dzieci”, [w:] „Dobro dziecka w ujęciu interdyscyplinarnym”, pod red. E. Kabzy, K. Krupy-Lipińskiej, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2016, s. 146.

[18] M. Kucwaj, „Wybrane przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jako źródła obowiązku gwaranta”, Studia Prawno-Ekonomiczne 2010, t. LXXXII, s. 140.

[19] A. Kilińska-Pękacz, „Ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej jako instytucje prawa rodzinnego służące ochronie dzieci”, Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania 2013, t. 4, s. 258.

[20] M. Andrzejewski, „Relacja rodzice i inne osoby dorosłe a dzieci w świetle nowych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i niektórych innych ustaw (wybrane problemy)”, Acta Iuris Stetinensis 2014, nr 6, s. 385.

[21] Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000,

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32003R2201&from=PL [dostęp 09.07.2020].

[22] P. Mostowik, „Władza rodzicielska i opieka nad dzieckiem w prawie prywatnym międzynarodowym”, Wydawnictwo JAK, Kraków 2014, s. 144.

[23] J. Podlewska, „Prawna ochrona dziecka przed krzywdzeniem”, [w:] „Przemoc w rodzinie wobec dziecka.

Procedury interwencyjne w szkole”, pod red. J. Zmarzlik, Ośrodek Edukacji i Rozwoju, Warszawa 2011, s. 96.

[24] P. Stolarczyk, „Przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej w świetle badań własnych aktowych”, Probacja. Czasopismo Ministerstwa Sprawiedliwości, nr 3, s. 20.

[25] M. Nazar, „Prawo rodzinne w dorobku naukowym i orzeczniczym Profesora Jerzego Ignatowicza”, Annales Universitatis Marie Cure-Skłodowska Lublin-Polonia 2013, t. LX, s. 113.

[26] K. Miłek-Giertuga, „Formy…”, s. 170.

[27] L. Sochocka, J. Komenda-Kołecka, „Zaniedbanie – (nie)świadomą formą przemocy wobec dziecka”, Medycyna Środowiskowa 2014, nr 1, s. 84.

[28] Tamże, s. 86-87.

[29] E. Kogut, „Uwagi na temat wykonywania władzy rodzicielskiej”, Studia Prawnoustrojowe 2019, nr 46, s. 123-124.

[30] P. Mostowik, „Kontakty dziecka z rodzicami, krewnymi i bliskimi a władza rodzicielska”, Przegląd Sądowy 2013, s. 33.

[31] P. Stolarczyk, „Ograniczenie…”, s. 34.

[32] Uchwała Sądu Najwyższego z 7.10.2008, III CZP 83/08.

[33] J. Jankowski, „Wadliwa postać orzeczenia sądu I instancji w procesie cywilnym”, Palestra 1987, nr 12, s. 16-17.

[34] Uchwała Sądu Najwyższego z 07.10.2008, III CZP 83/08.

[35] M. Puk, „Kompetencje przedstawiciela ustawowego do wyrażania zgody na interwencję medyczną wobec pacjenta małoletniego”, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM 2014, nr 4, s. 174.

[36] A. Kiliańska, „Ograniczenia władzy rodzicielskiej”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2012, nr 1, s. 27-28.

[37] Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego, z 08.03.2006, III CZP 98/05.

[38] A. Łapiński, „Ogólna problematyka ograniczenia władzy rodzicielskiej według art. 109 k.r.o.”, Palestra 1974, nr 3, s. 22.

[39] T. Zawiślak, „Zarządzenia sądu opiekuńczego w nagłych wypadkach (art. 569 § 2k.p.c.)”, Palestra 2002, nr 7-8, s. 42.

[40] E. Marszałkowska-Krześ, „Postępowanie nieprocesowe w sprawach osobowych oraz rodzinnych”, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2012, s. 235.

[41] A. Pruisnowska-Marek, „Praktyka sądowa stosowania art. 100 § 2 k.r.o. – raport z badań”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2017, s. 30.

[42] Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 14.11.2014, III CZP 65/14.

[43] T. Sokołowski, „Powrót dziecka do rodziny bądź fakultatywne pozbawienie władzy rodzicielskiej”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2003, z. 3, s. 97.

[44] Uchwała Sądu Najwyższego z 21.10.2005, III CZP 75/05.

[45] A. Drozd, „<<Wykluczony ojciec>> – o instrumentalizacji prawa w walce rozwiedzionych rodziców o dziecko”, [w:] „Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywistość”, pod red. P. Mysiaka, J. Mazurkiewicza, K. Zagrobelnego, wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s. 96.

[46] H. Bzdak, S. Jastrzemska, A. Klank, E. Matysiak, A. Młyniec, I. Żurek, „Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami. Wybrane zagadnienia”, pod. red. H. Bzdak, Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, Kraków 2015, s. 271.

[47] J. Słyk, „Rozstrzyganie o istotnych sprawach dziecka w przypadku braku porozumienia rodziców (art. 97 § 2 k.r.o.)”, Prawo W Działaniu 2013, nr 14, s. 82.

[48] Postanowienie Sądu Najwyższego z 15.10.1970, III CRN 275/70.

[49] Zob. A. Breczko, „O potrzebie redefinicji pojęć <<małżeństwo>> i <<rodzina>> we współczesnym pluralistycznym świecie. Rozważania w kontekście związków partnerskich”, Miscellanea Historico-Iuridico 2014, z. 2 oraz projekt ustawy z 14.02.2016 o równości małżeńskiej.

[50] Zob. Projekt ustawy z 27.03.2018 o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Kodeks karny, druk nr 776 oraz http://dzielnytata.pl/ustawa.htm [dostęp 13.07.2020].

[51] I. Długoszewska, „Przesłanki…”, s. 171.