Przedmiotem niniejszego tekstu jest zasada niedyskryminacji w prawie pracy, której normatywnym rdzeniem jest art. 183a ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy[1] (dalej k.p.). Ogólne regulacje dotyczące zasady równości i zespolonej z nią zasady niedyskryminacji odnaleźć można przede wszystkim w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[2] (dalej Konstytucja).
Najistotniejsze w materii równości są normy z art. 30 oraz 32 Konstytucji, które dotyczą godności ludzkiej, egalitaryzmu oraz zabraniają jakiejkolwiek dyskryminacji, w szczególności w życiu społecznym i politycznym[3]. Przyjmuje się, że niedyskryminacja jest „równością w sensie negatywnym”[4]. Równość jako wartość w systemie aksjonormatywnym ustrojodawcy jest umieszczona koło wolności i godności oraz z nimi nierozerwalnie związana[5]. Również prawo pierwotne UE, tj. Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej[6] ustanawia zasadę równości kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu (art. 157)[7]. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej zasadę równości i zasadę niedyskryminacji często traktuje zamiennie lub stosuje te pojęcia równorzędnie (w koniunkcji, iloczyn logiczny, spójnik „i”)[8]. Równość nie dotyczy wyłącznie kobiet i mężczyzn. Przykładowo może też polegać na zmniejszaniu barier osobom niepełnosprawnym. Tak jest w przypadku funduszy europejskich, Ministerstwo Rozwoju wydało stosowny poradnik, którego przedmiotem była realizacja zasady równego traktowania, np. niepełnosprawnych[9].
Równość w zatrudnieniu dotyczy takich kwestii, jak np.[10]:
1) równość w wynagrodzeniu;
2) równość w dostępie do rynku pracy;
3) równość w zakresie dostępu do zabezpieczenia socjalnego;
4) równość w dostępie do urlopów, w szczególności rodzicielskich (odpowiednio macierzyńskich);
5) pracy w mniejszym wymiarze;
6) ciężaru dowodów.
Inaczej mówiąc, równe traktowanie dotyczy wszystkich elementów składowych stosunku pracy, od zatrudnienia po rozwiązanie stosunku pracy[11]. Naruszenie zasady równego traktowania jest dopuszczalne wyłącznie przy zastosowaniu kryterium proporcjonalności[12], jeżeli chodzi o ochronę innych dóbr[13]. Akcja pozytywna (dyskryminacja pozytywna) polega na czasowym uprzywilejowaniu jednej grupy kosztem innej w celu, np. równości reprezentacji[14]. Akcją pozytywną jest właśnie dyskryminacja polegająca, w szczególności na niezatrudnieniu, różnicowaniu sytuacji, np. by zwiększyć ilość pracowników danej grupy[15]. Akcje pozytywne mają na celu, nie zmianę prawa, które jest formalnie dostoswane do równości, a przymuszenie do pewnych zmian w mechanizmach społecznych[16]. Przyjmuje się, że tzw. „akcje pozytywne” są dopuszczalne, przy czym jest to błędna argumentacja, ponieważ walka z dyskryminacją nie powinna polegać na tworzeniu instytucji, które tę dyskryminację tworzą[17]. Akcje pozytywne przypominają inżynierię społeczną, która stosowana była w niektórych reżimach totalitarnych.
Artykuł 183a k.p. ma swoją genezę w 2008 r., wówczas ustawodawca dodał ten przepis, by dostosować polski stan prawny do dyrektywy 2000/78/WE[18]. (Ustawodawca użył słowa „korzystnie” zamiast jak sugerował dokument „przychylnie”, pierwsze pojęcie jest zakresowo szersze[19].) Dwa pierwsze paragrafy art. 183a k.p. dotyczą – wyżej wspomnianego – zespolenia równości oraz niedyskryminacji.
- 1. Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.
- 2. Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio, z przyczyn określonych w § 1.
Norma zawarta w § 2 powyższego przepisu w sposób jednoznaczny przyjmuje założenie, że nie ma możliwości realizacji zasady równego traktowania bez niedyskryminacji[20].
Dyskryminacja jest zjawiskiem, które ma swój rdzeń w koncepcjach socjaldarwinizmu, tj. przeświadczenia, że przetrwają najsilniejsze jednostki i to one przejmą władzę nad ograniczoną liczbą dóbr[21]. Dyskryminacja według art. 183a k.p. to w szczególności nierówne, obiektywnie nieuzasadnione traktowanie ze względu na cechy takie, jak (wyliczenie przykładowe): płeć, religia wiek, rasa, orientacja seksualna, forma zatrudnienie (czas określony lub nieokreślony), narodowość, przynależność związkowa, wymiar zatrudnienia itp.[22]. Dyskryminacja, by była bezprawna, musi być też celowa (sprawca chce dyskryminować)[23]. (Ogólnie naruszenie zakazu dyskryminacji może powodować naruszenie cywilnoprawnie chronionych dóbr osobistych[24].)
Jak wyżej wskazano dyskryminacją są przede wszystkim zachowania jednego podmiotu wobec drugiego, które cechują się bezpodstawnym różnicowaniem tych podmiotów (dyskryminacja jest oparta o zabronione kryteria)[25]. Inaczej, dyskryminacja najczęściej występuje jako relacja pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami: dyskryminującym oraz dyskryminowanym[26]. Pomiędzy tymi podmiotami musi istnieć stosunek pracy w rozumieniu art. 22 § 1 k.p.[27] Według Sądu Najwyższego dyskryminacją, o której nie wspomina art. 183a k.p. są również m.in. okoliczności, które nie mają podstawy (np. wygląd pracownika) z wykonywaną pracą[28]. Generalnie dyskryminacja ma dwa oblicza[29]. Dyskryminacja dzieli się na:
1) bezpośrednią, tj. gdy pracownik jest traktowany mniej korzystnie od pozostałych w podobnej sytuacji z powodu jednej z przyczyn określonych w art. 183a § 1 k.p.[30];
2) pośrednią tj. „istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występuje lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn określonych w art. 183a § 1 k.p.”[31].
Jak stwierdził również Sąd Najwyższy wystarczy, że pracownik uprawdopodobni, że doszło do dyskryminacji, a to pracodawca musi udowodnić, że kierował się obiektywnymi kryteriami przy różnicowaniu sytuacji[32]. Molestowanie jest kwalifikowanym typem dyskryminacji[33]. (Warto zwrócić uwagę na to, że dyskryminacja w kwestiach stosunku pracy ze względu, np. na religię czy areligijność jest również karalna[34].) Ogólnie roszczeń wynikających z dyskryminacji można dochodzić, zarówno na drodze prawa cywilnego (odpowiednio prawa pracy), jak i prawa karnego[35].
Jeżeli doszło do dyskryminacji, to pracownik ma prawo do odszkodowania, które powinno być nie mniejsze niż minimalne wynagrodzenie za pracę[36]. Roszczenia z tytułu dyskryminacji są niezbywalne, tj. nie można się ich zrzec[37]. Pracodawca nie może ponosić jednak konsekwencji za zdarzenia, o których nie widział i nie miał możliwości się im przeciwstawić[38]. Odszkodowanie ma według części stanowisk naprawić uszczerbek, jak również, wedle innych koncepcji, dodatkowo zadośćuczynić doznanej krzywdzie[39].
Wybrane aspekty orzecznictwa w sprawie dyskryminacji[40]:
1) kryteria dyskryminacji wskazane w k.p. są przykładowe, a co za tym ten przepis ma katalog otwarty[41];
2) pracownik musi wskazać na podstawie jakiej według niego cechy był dyskryminowany przez pracodawcę[42];
3) dyskryminacja dotyczy również cech niezwiązanych z wykonywaną pracą[43];
4) wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest dyskryminacją ze względu na wiek[44];
5) stosowanie kar porządkowych, jeżeli jest uzasadnione, nie stanowi dyskryminacji[45];
6) dla stwierdzenia dyskryminacji nie ma konieczności, by w danym zakładzie był pracownik w porównywalnej sytuacji do dyskryminowanego[46];
7) w przypadku dyskryminacji pośredniej sprawdza się, której grupy dotyczy dana regulacja i czy wywiera na tę grupę rzeczywisty wpływ[47];
8) dyskryminacja płacowa obejmuje też środki niepieniężne[48];
9) różnicowanie wypłat pracowników o tych samych kwalifikacjach ze względu na staż pracy stanowi przejaw dyskryminacji[49].
źródło grafiki:
freepik.com
Bibliografia
- Andruszkiewicz I., „Polityka równości płci – wybrane aspekty”, [w:] „Jednostka wobec wyzwań zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa”, pod red. Andruszkiewicz I., Skarżyńskiego M., Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2015;
- Burek W., Klaus W., „Definiowanie dyskryminacji w prawie polskim w świetle prawa Unii Europejskiej oraz prawa międzynarodowego”, Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2013, vol. XI;
- Daniłowska S., Gawska A., Kostecki B., Kosuniak J., Kowalski P., Kubicki P., Miela J., Roszewska K., Włodarczyk K., Wysocki M., Zadrożny J., Żydok P., „Realizacja zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Poradnik dla realizatorów projektów i instytucji systemu wdrażania funduszy europejskich 2014-2020”, pod red. Gawskiej A., Żydoka P., Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2015;
- Dębska M.M., Dębski M., „Sytuacja prawna pracowników powyżej pięćdziesiątego roku życia”, Prawo Kanoniczne: Kwartalnik Prawno-Historyczny 2011, nr 54;
- Dyląg W., „Wybrane aspekty odpowiedzialności za dyskryminację i nierówne traktowanie w zatrudnieniu”, Bezpieczeństwo Pracy 2013, nr 8;
- Głogowska M., „Obiektywne różnicowanie pracowników z sprawy z zakresu dyskryminacji płacowej ze względu na płeć”, Ius Novum 2015, nr 3;
- Kędziora K., Mazurczak A., Śmiszek K., „Unijny zakaz dyskryminacji a prawo polskie. Analiza funkcjonowania przepisów antydyskryminacyjnych w praktyce polskich sądów”, Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2018;
- Krakowiak P., „Równość w pracy, niedyskryminacja, zakaz mobbingu”, Region Gdański NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 2014;
- „Zarys treści art. 194-196 Kodeksu karnego”
- Ludera-Ruszel A., „Działania pozytywne jako instrument realizacji zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 2015, nr 2;
- Malesińska M., „Odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu”, Pracownik i Pracodawca 2016, nr 1
- Maliszewska-Nienartowicz J., „Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć na rynku pracy – orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości WE”, Studia Europejskie 2008, nr 1;
- Piksa H., Kroczek-Peich J., „Dyskryminacja ze względu na płeć i wiek przy nawiązywaniu i rozwiązywaniu stosunków pracy”, [w:] „Upowszechnienie norm prawa dotyczących dyskryminacji a kształtowanie prawidłowych relacji międzyludzkich w stosunkach pracy. Materiały konferencyjne”, Katowice 2007;
- Półtorak M., „Zakaz dyskryminacji w prawie wspólnotowym”, Oficyna Wydawnicza Humanitas 2009;
- Rytel-Warzocha A., „<<Dyskryminacja pozytywna>> jako przejaw urzeczywistnienia zasady sprawiedliwości społecznej”, Gdańskie Studia Prawnicze 2016, t. XXXV;
- Stelina J., „Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu w prawie unijnym i polskim”, [w:] „Upowszechnienie norm prawa dotyczących dyskryminacji a kształtowanie prawidłowych relacji międzyludzkich w stosunkach pracy. Materiały konferencyjne”, Katowice 2007;
- Szczerba-Zawada A., „Zasada równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia oraz warunków pracy w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej”, Studia Iuridica Toruniensia 2011, t. IX;
- Szwejkowska K., „Zasada równego traktowania a zakaz dyskryminacji w prawie pracy”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2015, nr 4;
- Śledzińska-Simon A., „Zasada równości i zasada niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej”, Studia BAS 2011, nr 2;
- Witkowska M., „Zasada równości w stosunkach pracy na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego”, Przegląd Prawa Konstytucyjnego 2011, nr 1;
- Zawidzka-Łojek A., „Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w prawie Unii Europejskiej”, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2013;
- Ziółkowska K., „Zakaz dyskryminacji w polskim Kodeksie pracy – nowe przepisy prawne”, Актуальні проблеми правознавства 2019, nr 4;
- Uchwała Sądu Najwyższego z 21.01.2009, II PZP 13/2008;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 09.06.2006, III PK 30/06;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 22.02.2007, I PK 242/06;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 03.09.2010, I PK 72/10;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 12.05.2011, II PK 276/10;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 03.08.2011, I PK 35/2011;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 06.06.2012, III PK 81/11;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 02.07.2012, I PK 48/12;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 02.10.2012, II PK 82/12;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 10.12.2012, I PK 147/12;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 22.11.2012, I PK 100/12;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 14.01.2013, I PK 164/12;
- Wyrok Sądu Najwyższego z 29.11.2017, II PK 71/10;
- https://www.karat.org/pliki/wp-content/uploads/2016/05/Orzecznictwo_przeciwdyskryminacji_woj-1.pdf.
[1] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1040, 1043, 1495.
[2] Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946.
[3] I. Andruszkiewicz, „Polityka równości płci – wybrane aspekty”, [w:] „Jednostka wobec wyzwań zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa”, pod red. I. Andruszkiewicz, M. Skarżyńskiego, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2015, s. 176.
[4] M. Witkowska, „Zasada równości w stosunkach pracy na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego”, Przegląd Prawa Konstytucyjnego 2011, nr 1, s. 206.
[5] A. Rytel-Warzocha, „<<Dyskryminacja pozytywna>> jako przejaw urzeczywistnienia zasady sprawiedliwości społecznej”, Gdańskie Studia Prawnicze 2016, t. XXXV, s. 385.
[6] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012E/TXT&from=PL
[dostęp 09.06.2020].
[7] A. Szczerba-Zawada, „Zasada równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia oraz warunków pracy w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej”, Studia Iuridica Toruniensia 2011, t. IX, s. 232.
[8] A. Zawidzka-Łojek, „Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w prawie Unii Europejskiej”, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2013, s. 40.
[9] Zob. S. Daniłowska, A. Gawska, B. Kostecki, J. Kosuniak, P. Kowalski, P. Kubicki, J. Miela, K. Roszewska, K. Włodarczyk, M. Wysocki, J. Zadrożny, P. Żydok. „Realizacja zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Poradnik dla realizatorów projektów i instytucji systemu wdrażania funduszy europejskich 2014-2020”, pod red. A. Gawskiej, P. Żydoka, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2015.
[10] I. Andruszkiewicz, „Polityka…”, s. 177.
[11] K. Ziółkowska, „Zakaz dyskryminacji w polskim Kodeksie pracy – nowe przepisy prawne“, Актуальні проблеми правознавства 2019, nr 4, s. 220
[12] A. Rytel-Warzocha, „<<Dyskryminacja…”, s. 391.
[13] M. Witkowska, „Zasada…”, s. 212.
[14] A. Śledzińska-Simon, „Zasada równości i zasada niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej“, Studia BAS 2011, nr 2, s. 69.
[15] K. Szwejkowska, „Zasada…”, s. 186.
[16] A. Ludera-Ruszel, „Działania pozytywne jako instrument realizacji zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 2015, nr 2, s. 134.
[17] M. Głogowska, „Obiektywne różnicowanie pracowników z sprawy z zakresu dyskryminacji płacowej ze względu na płeć”, Ius Novum 2015, nr 3, s. 95.
[18] M.M. Dębska, M. Dębski, „Sytuacja prawna pracowników powyżej pięćdziesiątego roku życia”, Prawo Kanoniczne: Kwartalnik Prawno-Historyczny 2011, nr 54, s. 369-370.
[19] P. Krakowiak, „Równość w pracy, niedyskryminacja, zakaz mobbingu”, Region Gdański NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 2014, s. 14.
[20] K. Szwejkowska, „Zasada równego traktowania a zakaz dyskryminacji w prawie pracy”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2015, nr 4, s. 184.
[21] M. Półtorak, „Zakaz dyskryminacji w prawie wspólnotowym”, Oficyna Wydawnicza Humanitas 2009, s. 42.
[22] H. Piksa, J. Kroczek-Peich, „Dyskryminacja ze względu na płeć i wiek przy nawiązywaniu i rozwiązywaniu stosunków pracy”, [w:] „Upowszechnienie norm prawa dotyczących dyskryminacji a kształtowanie prawidłowych relacji międzyludzkich w stosunkach pracy. Materiały konferencyjne”, Katowice 2007, s. 31.
[23] W. Burek, W. Klaus, „Definiowanie dyskryminacji w prawie polskim w świetle prawa Unii Europejskiej oraz prawa międzynarodowego”, Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2013, vol. XI, s. 76.
[24] K. Kędziora, A. Mazurczak, K. Śmiszek, „Unijny zakaz dyskryminacji a prawo polskie. Analiza funkcjonowania przepisów antydyskryminacyjnych w praktyce polskich sądów”, Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2018, s. 39.
[25] M. Głogowska, „Obiektywne…”, s. 85-86.
[26] J. Stelina, „Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu w prawie unijnym i polskim”, [w:] „Upowszechnienie norm prawa dotyczących dyskryminacji a kształtowanie prawidłowych relacji międzyludzkich w stosunkach pracy. Materiały konferencyjne”, Katowice 2007, s. 15.
[27] M. Malesińska, „Odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu”, Pracownik i Pracodawca 2016, nr 1, s. 80.
[28] Wyrok Sądu Najwyższego z 29.11.2017, II PK 71/10.
[29] J. Maliszewska-Nienartowicz, „Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć na rynku pracy – orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości WE”, Studia Europejskie 2008, nr 1, s. 78.
[30] K. Ziółkowska, „Zakaz…”, s. 220.
[31] W. Dyląg, „Wybrane aspekty odpowiedzialności za dyskryminację i nierówne traktowanie w zatrudnieniu”, Bezpieczeństwo Pracy 2013, nr 8, s. 9.
[32] Wyrok Sądu Najwyższego z 09.06.2006, III PK 30/06.
[33] K. Szwejkowska, „Zasada…”, s. 185.
[34] Zob. „Zarys treści art. 194-196 Kodeksu karnego” https://fideidefensor.pl/2020/05/28/-przestepstwa-przeciw-sumieniu-i-wyznaniu-z-xxiv-rozdzialu-kodeksu-karnego/ [dostęp 12.06.2020].
[35] W. Dyląg, „Wybrane…”, s. 10.
[36] Wyrok Sądu Najwyższego z 06.06.2012, III PK 81/11.
[37] Wyrok Sądu Najwyższego z 02.07.2012, I PK 48/12.
[38] Wyrok Sądu Najwyższego z 03.08.2011, I PK 35/2011.
[39] M. Malesińska, ”Odpowiedzialność…”, s. 85.
[40] https://www.karat.org/pliki/wp-content/uploads/2016/05/Orzecznictwo_przeciwdyskryminacji_woj-1.pdf
[dostęp 12.06.2020].
[41] Wyrok Sądu Najwyższego z 02.10.2012, II PK 82/12.
[42] Wyrok Sądu Najwyższego z 03.09.2010, I PK 72/10.
[43] Wyrok Sądu Najwyższego z 02.10.2012, II PK 82/12.
[44] Uchwała Sądu Najwyższego z 21.01.2009, II PZP 13/2008.
[45] Wyrok Sądu Najwyższego z 10.12.2012, I PK 147/12.
[46] Wyrok Sądu Najwyższego z 14.01.2013, I PK 164/12.
[47] Wyrok Sądu Najwyższego, z 12.05.2011, II PK 276/10.
[48] Wyrok Sądu Najwyższego z 22.11.2012, I PK 100/12.
[49] Wyrok Sądu Najwyższego z 22.02.2007, I PK 242/06.