Przedmiotem niniejszego tekstu są normy zawarte w przepisie art. 927 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny[1] (dalej k.c.). Cały art. 927 k.c. dotyczy w ogólności tzw. zdolności dziedziczenia, tj. warunków, które determinują możliwość nabycia praw i obowiązków spadkodawcy[2]. Ogólnie najważniejsze jest, co do zasady, przy dziedziczeniu, by spadkobierca żył lub istniał[3]. Zdolności do dziedziczenia mają podmioty, które mają zdolność prawną, czyli mogą być podmiotami praw i obowiązków (nie mogą dziedziczyć, np. zwierzęta)[4]. Dziedziczyć może żyjąca osoba fizyczna, nasciturus (pod warunkiem, że urodzi się żywy), a także istniejąca osoba prawna[5]. Wyjątkami od zasady z art. 927 § 1 k.c. są normy zawarte zarówno w § 2 (będący przedmiotem tekstu), jak i § 3[6]. Art. 927 § 3 k.c. dopuszcza powołanie do dziedziczenia na rzecz nieistniejącej fundacji (osoby prawnej), jeżeli powstanie w ciągu dwóch lat od otwarcia spadku[7]. Przyjmuje się, że właśnie art. 927 § 2 zawiera definicję nasciturusa, tj. dziecka poczętego, lecz nienarodzonego[8]. Urodzenie się żywego dziecka wywołuje skutek ex tunc, tj. od początku zapisu w testamencie[9]. Możliwość dziedziczenia jest pod warunkiem zawieszającym żywego narodzenia się[10]. Niektórzy zakładają, że wyjątkiem od zasady żywego spadkobiercy-osoby fizycznej jest właśnie możliwość dziedziczenia przez podmiot poczęty, lecz nienarodzony[11]. Prawo polskie nie przewiduje ostatecznie bezwzględnej niezdolności do dziedziczenia, tak więc ogólny zarys możliwych spadkobierców określa art. 927 k.c.[12] Podobnym przepisem do art. 927 § 2 k.c. jest 972 k.c., wedle którego można na rzecz nasciturusa dokonać zapisu[13]. Art. 972 k.c. wprost odsyła do odpowiedniego stosownaia art. 927 § 2 k.c.[14] Nasciturus, poza dziedziczeniem, jest również wymieniony w innych instytucjach prawa cywilnego, np. może być obdarowany[15]. Jednakże istnieją głosy, wedle których nie ma w polskim prawie cywilnym zasady zakładającej, że nasciturusa uważa się za urodzonego, gdy chodzi o jego korzyści[16].
Jak wyżej wskazano, warunkiem dziedziczenia jest urodzenie się żywe, ponieważ narodziny martwego dziecka, implikują uznanie faktu, że nie jest żywe, a co za tym idzie – na mocy art. 927 § 1 k.c. nie ma zdolności do dziedziczenia[17]. Zwracano już na to uwagę w prawie rzymskim, z którego wywodzi się instytucja warunkowego dziedziczenia[18]. W I w. n.e. przyjmowano wprost, że dziedziczenie nasciturusa ma zabezpieczać jego interesy ekonomiczne, a nie żyjących członków rodziny, którzy mogliby go pomijać po narodzeniu[19]. Ogólnie jurysprudencja wywodziła tę instytucję już z prawa XII Tablic[20]. (Chociaż mnogość materiałów może świadczyć, że istniały spory co do uznania nasciturusa za odrębny podmiot[21].) Podobną konstrukcję przewidywał również Kodeks Napoleona w XIX w., gdzie również funkcjonował warunek urodzenia się dziecka żywego, ale zmodyfikowany o „zdolność do życia”[22]. W Królestwie Holandii – według art. 26 niderlandzkiej Konstytucji – nasciturus może być sukcesorem po śmierci Króla, pod warunkiem, że urodzi się żywy[23]. Tendencje Europie Zachodniej (z wyjątkiem Rzeczypospolitej Polskiej) dążą jednak do stopniowego pozbawiania podmiotowości nasciturusa, np. przyjmuje się, że art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (prawo do życia) nie dotyczy nienarodzonych[24]. (Przykładowo Europejski Trybunał Praw Człowieka przyjął, że aborcja nie wywołuje bólu u nienarodzonego, a to znaczy, że nie narusza zakazu tortur; ten sam Trybunał stwierdził, że restrykcyjne prawo antyaborcyjne jest zgodne z Europejską Konwencją Praw Człowieka i zakaz aborcji nie stanowi naruszenia prawa do życia[25].) W ostateczności ETPCz uznał, że nie jest w stanie określić kiedy i czy nasciturus jest człowiekiem[26]. W Polsce przyjmuje się, że nawet martwo urodzone dziecko jest człowiekiem[27]. Jednakże w prawie międzynarodowym nie ma bezwzględnego prawa do aborcji, ale też nie ma jasno unormowanego prawa do narodzenia (niebycia poddanym aborcji)[28]. Nasciturus pojawia się również w prawach spadkowych państw, w których aborcja jest przeprowadzana legalnie[29].
Wcześniej art. 927 § 2 był uszczegółowieniem normy zawartej w, nieobowiązującym już przepisie, art. 8 § 2 k.c., który przyznawał zdolność prawną nasciturusowi pod warunkiem, że urodzi się żywy[30]. Obecnie przyjmuje się, że prawo do warunkowego dziedziczenia nasciturusa wynika z przyrodzonej godności człowieka, która przysługuje również osobom nienarodzonym[31]. Przyjęcie konstrukcji ochrony nasciturusa również występuje w orzecznictwie m.in. Trybunał Konstytucyjnego, który stwierdził, że obowiązkiem ustawodawcy jest realizacja podmiotowości osoby nienarodzonej, a poczętej[32]. Art. 927 § 2 k.c. jest jednym z szerszego kompleksu przepisów realizujących wspomnianą przez Trybunał Konstytucyjny zasadę ochrony dzieci nienarodzonych, m.in. art. 75 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego[33] (dalej k.r.o.), art. 182 k.r.o., czy art. 4461 k.c.[34] (Jednak są w tej zasadzie różnice w zależności od przepisu, np. w odróżnieniu od art. 927 § 2 k.c., przy art. 75 § 1 k.r.o., tj. uznaniu ojcostwa przed narodzeniem, nie jest konieczne by dziecko urodziło się żywe[35].) Możliwe jest nawet – na podstawie art. 142 k.r.o. – zasądzenie świadczenia alimentacyjnego na rzecz nasciturusa[36]. (Niektórzy krytycy przyjmują, że niezracjonalizowane jest utrzymanie art. 927 § 2 k.c., poprzez stwierdzenie, że można, by ustanowić również dziedziczenie dla dziecka jeszcze niepoczętego, tj. uznanie pewnej fikcji za podmiot prawa)[37]. Innym problemem jest przyjęcie, że nasciturus nie może być beneficjentem subkonta w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ nie ma danych identyfikacyjnych, co wydaje się być wyjątkiem od ogólnej zasady z art. 927 § 2 k.c.[38].
Dziecko może dziedziczyć zarówno po ojcu, jak i po matce (co ma miejsce zdecydowanie rzadziej)[39]. W kwestiach tzw. inseminacji sztucznej materiałem genetycznym zmarłego męża matki, to wówczas również art. 927 § 2 k.c. znajduje zastosowanie przy pomocnym rozpatrywaniu art. 62 § 1 k.r.o., który zawiera domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki[40]. Domniemanie z art. 62 § 1 k.r.o. co do zasady ustaje, jeżeli dziecko nie urodzi się w okresie 300 dni po śmierci ojca, chyba że doszło do sztucznej inseminacji jego materiałem genetycznym[41]. Ogólnie jeżeli nie doszło do pośmiertnej sztucznej inseminacji oraz minęło 300 dni od śmierci ojca, to wówczas dziecko traci możliwość dziedziczenia na podstawie art. 927 § 2 k.c.[42]. Co do zasady nie ma różnicy pomiędzy dziedziczeniem dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich oraz narodzonych i nienarodzonych (z wyjątkiem urodzenia się martwego dziecka)[43]. Wynika to z zasad równości dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich, a także dobra dziecka które od kilkudziesięciu lat funkcjonują w polskim prawie rodzinnym[44]. Warto zwrócić uwagę, że według art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. – o Rzeczniku Praw Obywatelskich: „dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności.”[45] W celu zabezpieczenia prawa do spadku nasciturusa Sąd może nawet – na podstawie art. 182 k.r.o.[46] – kuratora[47]. Wprost stwierdza się, że zabezpieczenie spadku przez kuratora nasciturusa jest dbaniem o interesy majątkowe nienarodzonego[48]. Dla nasciturusa, jak i dla innych spadkobierców można, na podstawie art. 986 § 1 k.c., powołać wykonawcę testamentu, gdy spadkodawca nie chce przykładowo by majątkiem dziecka zarządzał przedstawiciel ustawowy[49]. Niektórzy przyjmują, że nawet art. 927 § 2 k.c. przewiduje zbyt małą ochronę, proponowano, by przepis brzmiał w następujący sposób: „Jednakże nabycie spadku przez dziecko poczęte staje się bezskuteczne, jeżeli urodzi się ono martwe”, wówczas warunkiem nie-dziedziczenia jest martwe urodzenie, co zmienia systematykę, która zakłada, że warunkiem dziedziczenia jest urodzenie[50].
[1] t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740.
[2] M. Pazdan, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające”, pod red. K. Pietrzykowskiego, C.H. Beck, Warszawa 2021.
[3] M. Załucki, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Komentarz”, pod red. M. Załuckiego, C.H. Beck, Warszawa 2019.
[4] W. Borysiak, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Komentarz” pod red. K. Osajdy, C.H. Beck, Warszawa 2020.
[5] J. Kuźmicka-Sulikowska, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Komentarz”, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, C.H. Beck, Warszawa 2019.
[6] P. Bender, „Uczestnicy notarialnego poświadczenia dziedziczenia (<<osoby zainteresowane>>) na gruncie znowelizowanego Prawa o notariacie”, Krakowski Przegląd Notarialny 2017, nr 3, s. 23.
[7] A. Fideorowicz, „Rozrządzenie przedsiębiorstwem w formie zapisu windykacyjnego”, Uniwersytet w Białymstoku. Wydział Prawa, Białystok 2020, s. 74.
[8] M. Babut, K. Grotek, „Status dziecka w prawie spadkowym”, Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu Technologiczno – Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu 2019, nr 3, s. 6.
[9] E. Marek, „Zasady i porządek dziedziczenia ustawowego”, Studencka konferencja naukowa nr 2, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Rzeszowie, Rzeszów 2015, s. 20.
[10] G. Wolak, „O kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku – cz. 1”, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2014, nr 4, s. 68.
[11] M. Zelek, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Tom III. Komentarz. Art. 627–1088”, pod red. M. Gutowskiego, C.H. Beck, Warszawa 2019.
[12] W. Borysiak, „Art. 927 [Zdolność do dziedziczenia]”, [w:] „Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki”, pod red. K. Osajdy, C.H. Beck, Warszawa 2019.
[13] S. Sadowska, „Status prawny dziecka poczętego w świetle uregulowań ustaw <<aborcyjnych>>, Konstytucji RP i aktów prawa międzynarodowego”, Studia Prawnicze KUL 2013, nr 1-2, s. 312.
[14] R. Trzaskowski, „Opinia prawna na temat oceny cywilnoprawnych konsekwencji zmiany art. 38 Konstytucji RP (druk sejmowy nr 993)”, Biuro Analiz Sejmowych 2007, nr 3, s. 37.
[15] P. Mostowik, „Kwestia zastosowania prywatnoprawnych umów międzynarodowych w sprawach nasciturusa”, [w:] „Nasciturus pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczętego i jego matki” pod red. J. Mazurkiweicza, P. Mysiaka, Wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s.187.
[16] R. Tanajewska, „Pozycja prawna nasciturusa przy dziedziczeniu ustawowym w sytuacji śmierci spadkodawcy przed uznaniem ojcostwa”, Miscellanea Historico-Iuridica 2016, z. 1, s. 341.
[17] P. Kasprzyk, „Dziecko martwo urodzone i jego rejestracja w USC. Zarys problematyki w prawie polskim”, [w:] „Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywistość”, pod red. J. Mazurkiewicza, P. Mysiaka, K. Zagrobelnego, Wydawca Jacek Mazurkiewicz, Wrocław 2017, s. 161.
[18] D. Święcioch, „Status prawny nasciturusa w polskim prawie cywilnym”, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM 2017, nr specjalny, s. 162-163.
[19] B. Kowalczyk, „Twórcza interpretacja prawa – wybitne osiągnięcie jurysprydencji rzymskiej i wyzwanie dla współczesnych sędziów”, Gdańskie Studia Prawnicze 2017, t. 38, s. 752.
[20] W. Waldstein, „Problem interpretacji źródeł a status dziecka w łonie kobiety (nasciturus)”, Zeszyty Prawnicze UKSW 2006, nr 6, s. 20.
[21] M. Zabłocka, „Osoba ludzka a ius trium liberorum”, Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny 1997, nr 1-2, s. 249.
[22] Zapis stenograficzny (2031) 249. Posiedzenie Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji w dniu 24 lutego 2011 r., Senat Rzeczypospolitej Polskiej, s. 117.
[23] M. Krawczyk, „Konstytucyjna regulacja następstwa tronu w wybranych monarchiach europejskich”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach 2012, nr 94, s. 116.
[24] J. Lipski, „Prawo do życia i status osoby ludzkiej przed narodzeniem w orzecznictwie Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu”, Zeszyty Prawnicze 2009, nr 2, s. 36.
[25] M. Jastrzębski, „Kolizja praw rodziców i nasciturusa w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącym aborcji” Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 2016, nr 7, s. 73-74.
[26] P. Jaros, „Definicja dziecka”, [w:] „Konwencja o Prawach Dziecka. Wybór Zagadnień. (Artykuły i Komentarze)”, pod red. S. Stadniczeńko, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2015, s. 55.
[27] J. Nawracała, J. Lewicka, „Zadośćuczynienie z art. 446 § 4 k.c. za śmierć dziecka, które urodziło się martwe – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2012 r.”, Rozprawy Ubezpieczeniowe 2012, z. 13, s. 188-189.
[28] D. Bach-Golecka, „Rozważania o kontrowersjach i konsekwencjach koncepcji praw reprodukcyjnych”, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 2016, nr 7, s. 27-28.
[29] F. Longchamps de Bérier, „Podmiot prawa: między Rzymem a Jerozolimą, [w:] „Consul Est Iuris Et Patriae Defensor. Księga pamiątkowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Kremerowi”, pod red. F. Longchamps de Bérier, R. Sarkowicza, M. Szpunara, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Biuro Archiwum i Zarządzania Informacją, Warszawa 2012, s. 119.
[30] A. Dyoniak, „Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1994, z. 3, s. 52.
[31] A. Kania, „Prawo do pochówku nasciturusa w świetle praw człowieka”, Roczniki Administracji Publicznej 2019, nr 5, s. 9.
[32] M. Debita, „Ochrona nasciturusa w świetle orzecznictwa polskiego”, Kortowski Przegląd Prawniczy 2016, nr 2, s. 1.
[33] t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359.
[34] H. Pietrzak, „Uznanie ojcostwa nowym sposobem ustalenia pochodzenia dziecka”, Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny 2009, nr 3-4, s. 379.
[35] J. Haberko, „Dziecko poczęte jako najbliższy członek rodziny”, Acta Iuris Stetinesis 2014, nr 821, s. 252.
[36] I. Korziński, „Podmiotowość prawna dziecka nienarodzonego”, Rocznik Teologii Katolickiej 2016, tom 15, s. 19.
[37] B. Walaszek, „O niektórych aspektach prawnych, inseminatio artificiale”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1969, nr 1, s. 63.
[38] S. Jakubowski, „Instytucja subkonta ZUS – uwarunkowania prawne i finansowe”, Rozprawy Ubezpieczeniowe. Konsument na rynku usług finansowych 2017, nr 24, s. 91.
[39] H. Pietrzak, „<<Curator ventris>> dla <<nasciturusa>>, Studia Nad Rodziną 2011, nr 1-2, s. 158.
[40] A. Tworkowska-Baraniuk, „Sztuczna inseminacja nasieniem zmarłego dawcy – wątpliwości natury prawnej i etycznej”, [w:] „Non omnis moriar. Osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka. Zagadnienia wybrane”, pod red. J. Gołaczyńskiego, J. Mazurkiewicza, J. Turłukowskiego, D. Karkuta, Oficyna Prawnicza, Wrocław 2015, s. 818.
[41] M. Marszelewski, „Zapłodnienie post mortem nasieniem zmarłego męża jako przykład medycznie wspomaganej prokreacji”, Adam Mickiewicz University Law Review 2013, vol. 2, s. 78.
[42] A. Breczko, M. Andruszkiewicz, „Prawo spadkowe w obliczu postępu technologicznego (nowe wyzwania w XXI wieku)”, Białostockie Studia Prawnicze 2017, nr 4, s. 37.
[43] M. Królikowski, „Uprawnienia majątkowe przysługujące małoletniemu w związku ze śmiercią rodzica”, [w:] „Wybrane zagadnienia polskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Doktora Józefa Kremisa i Doktora Jerzego Strzebinczyka”, pod red. J. Jezioro, K. Zagrobelnego, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2019, s. 122.
[44] Z. Ziembiński, „Prawo rodzinne Polski Ludowej po dwudziestu latach”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1964, nr 26, s. 85.
[45] tj. z dnia 9 stycznia 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 141).
[46] https://fideidefensor.pl/2021/01/05/refleksje-nad-art-182-kodeksu-rodzinnego-i-opiekunczego/ [dostęp 11.01.2021].
[47] P. Paleń, „Dziedziczenie testamentowe jako skutek śmierci człowieka w ujęciu prawa spadkowego”, [w:] „Śmierć w wielu odsłonach. Problemy Wybrane.”, Kortowski Przegląd Prawniczy (KPP Monografie), Olsztyn 2017, s. 189.
[48] J. Machut-Kowalczyk, „Kurator z powodu ciąży w świetle akt Sądu Pokoju Powiatu Łęczyckiego i Sądu Pokoju w Łodzi w latach 1809-1876”, Czasopismo Prawno-Historyczne 2016, z. 2, s. 177.
[49] I. Rauch, „Wykonawca testamentu – zagadnienia materialnoprawne, proceduralne i praktyczne”, Białostockie Studia Prawnicze 2017, nr 4, s. 177.
[50] J. Mazurkiewicz, „Zanim pomysły nasze sczezną wraz z nami. Wrocławskie projekty ochrony prawnej dzieci i kobiet”, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016, s. 58-59.