Przedmiotem tego krótkiego tekstu jest analiza zjawiska krwiodawstwa w ujęciu wybranych kwestii z zakresu prawa. Celem jest m.in. promowanie krwiodawstwa jako formy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Zostaną omówione m.in. kwestie z zakresu prawa oraz refleksji o charakterze religijnym i areligijnym.
Materię krwiodawstwa reguluje ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi[1]. Artykuł 3 ustęp 1 tejże ustawy zwraca uwagę przede wszystkim na dobrowolność oddania krwi, jak również na nieodpłatność tejże pomocy. Nie implikuje to stwierdzenia, że krwiodawcom nie przysługują absolutnie żadne przywileje za swoją szlachetną działalność. W „słowniczku” zawartym w art. 5 jest punkt 3, który definiuje dawcę krwi jako osobę, która oddała krew lub jej składniki do celów innych niż badania diagnostyczne. Dawcą jest każdy, kto oddaje krew „dla-kogoś-a-nie-do-leczenia-siebie”. Punkt 5 art. 5 definiuje również pojęcie kandydata na dawcę krwi, jest to osoba, która: „zgłosiła się do jednostki organizacyjnej publicznej służby krwi, o której mowa w art. 4 ust. 3 pkt 2–4, po raz pierwszy, z zamiarem oddania krwi lub jej składników do celów innych niż badania diagnostyczne lub przetoczenia autologiczne”. Jednostki, do których zgłasza się kandydat na dawcę krwi to nic innego jak regionalne centra krwiodawstwa i krwiolecznictwa, wojskowe odpowiedniki tychże jednostek, a także Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa utworzone przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Artykuł 6 w pierwszym ustępie stwierdza, że każda osoba oddająca krew jest „Honorowym Dawcą Krwi”, tj. osobą, która oddaje oznaczoną część swojej struktury materialnej na rzecz, co do zasady, działalności prospołecznej. W art. 6 ust. 2 nakłada na organy jednostek administracyjnych zajmujących się materią krwiodawstwa obowiązek wydania legitymacji Honorowego Dawcy Krwi osobom, które w sposób bezinteresowny pomagają innym.
Przepisem regulującym oznaczenia honorowe dla szczególnie zasłużonych dawców jest art. 6 ust. 3, 4 i 5, jeżeli po oddaniu w dowolnym okresie określonej ilości krwi, to przysługuje tytuł oraz odznaka : 1) Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi III stopnia dla kobiet, które oddały co najmniej 5 l krwi oraz mężczyzn, którzy oddali co najmniej 6 l krwi; 2) Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi II stopnia dla kobiet, które oddały co najmniej 10 l krwi oraz mężczyzn co najmniej 12 l krwi; 3) Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi I stopnia dla kobiet, które oddały co najmniej 15 l krwi oraz dla mężczyzn, którzy oddali co najmniej 18 l krwi. Odznaczenie oraz tytuł wydawane są przez Polski Czerwony Krzyż, który również prowadzi ewidencje osób zasłużonych. Jeżeli ktoś oddał ponad 20 l krwi, to wówczas przysługuje mu tytuł oraz odznaczenie „Honorowy Dawca Krwi – Zasłużony dla Zdrowia Narodu”, które nadaje mister właściwy do spraw zdrowia na wniosek określonych organów. Mimo tych tytułów oraz odznaczeń, to – jak wskazuje art. 13 ust. 1 Honorowemu Dawcy Krwi przysługuje całkowita anonimowość. Nie można na materiałach służących przechowywaniu krwi umieszczać informacji, dzięki którym zidentyfikowano by dawcę bez jego zgody.
Honorowemu Dawcy Krwi (czyli każdemu, kto krew oddaje) przysługują – jak wskazuje art. 9 ust. 1 ustawy – przede wszystkim: 1) dzień wolny od pracy; 2) zwrot utraconych zarobków; 3) zwrot kosztów przejazdu; 4) posiłek kaloryczny. Celem ustawodawcy było jak największe zminimalizowanie kosztów krwiodawcy, w celu wskazania jak ważne są czyny, których się podejmują. W szczególności dzień wolny od pracy, zwrot kosztów oraz zarobków i darmowy posiłek są istotne dla zabezpieczenia interesów krwiodawców.
Należy również zaznaczyć, że oddanie krwi w przypadku komplikacji, które nastąpiły ze strony personelu nie są zwolnione z odpowiedzialności. Jak wskazuje art. 12 w przypadku uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia – dawcy przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w ustawie – Kodeks cywilny, która zawiera stosowne normy, umożlwiające dochodzenie swoich roszczeń. Tak więc krwiodawstwo nie jest „na ryzyko” dawcy, a to jednostka organizacyjna podbierająca krew ma dochować wszelkiej staranności, dbałości oraz bezpieczeństwa przy tego typu zabiegach. Również należy zwrócić uwagę, że – jak stanowi art. 14 ust. 1-1a jednostki pobierające krew są częścią publicznej służby zdrowia oraz muszą uzyskać akredytację ministra właściwego do spraw zdrowia.
W ustawie 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych[2] istnieje katalog odliczeń od podstawy opodatkowania. (Podstawą opodatkowania jest oznaczona kwota pieniężna, od której oblicza się podatek, tj. dochód. Dochodem jest różnica pomiędzy przychodem a kosztami uzyskania przychodu oraz przedmiotami odliczenia). Ustawodawca w art. 26 ust. 1 pkt 9 ppkt c wskazuje, że od podstawy opodatkowania można odliczyć równowartość 1 l krwi. (Równowartość ilości w l darowizny krwi nie może przekroczyć 6% dochodu). Wartość pieniężna 1 l krwi jest określona w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 06 lutego 2017 r.[3] i wynosi 130 zł. Należy zwrócić uwagę, że oddanie krwi jest darowizną i sumuje się z innymi darowiznami. Jak wyżej wskazano: nie może suma tych darowizn (wszystkich, łącznie z krwiodawstwem) przekroczyć 6% podstawy opodatkowania.
Krwiodawcom na mocy Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 03 lutego 2010 r.[4] przysługują zniżki na leki.
W zależności od danej jednostki samorządu terytorialnego mogą być powzięte różne ulgi dla krwiodawców, np. w komunikacji miejskiej. Przykładowo w Szczecinie stosownie do § 1 uchwały Rady Miasta Szczecin z dnia 20 czerwca 2005 r. nr XLI/775/05[5] Honorowym Dawcom Krwi zapewnia się bezpłatne korzystanie ze środków komunikacji miejskiej. Załącznik nr 1 do uchwały wskazuje, że aby być uprawnionym do darmowych przejazdów należy oddać 15 l krwi w ciągu 10 lat (uchwała nie rozróżnia płci dawców, co może być krzywdzące wobec kobiet, które oddają – z racji różnic biologicznych uwzględnionych w przepisach – krew rzadziej od mężczyzn).
Można przyjąć, że oddawanie krwi ma wymiar religijny. Zwolennikiem tego zabiegu był m.in. Jan Paweł II, który publicznie aprobował ten typ darowizny: „Oddając własną krew, dobrowolnie i bezinteresownie, to gest wysokiej wartości moralnej i obywatelskiej. To DAR ŻYCIA … Niech dawcy krwi, którym należy się wdzięczność wszystkich, będą coraz liczniejsi we wszystkich krajach świata”[6]. Wówczas można przyjąć, że motywacja religijna jest pewną formą przykazań danej religii. Stanowisko Kościoła Katolickiego można wyinterpretować również z Katechizmu interpretacji 2296 stwierdza, że oddawanie narządów do przeszczepu jest godne pochwały[7]. Wnioskując z większego na mniejsze: jeżeli oddawanie narządów, które przecież mogą „nie odrosnąć” (np. oddanie nerki) jest godne pochwały, to również godne pochwały jest oddanie krwi, która po jakimś czasie się zregeneruje. Jest to dobro osobiste, które powinno podlegać ochronie.
Na oddawanie krwi – jako aspekt moralny – można też patrzeć ze świeckiego, czy nawet antyreligijnego punktu widzenia. Warto przytoczyć słowa „wczesnego” Leszka Kołakowskiego: „[…] uprawianie cnót po to, by otrzymać nagrodę, jest niegodne wolnego człowieka. Moralność oparta na rachubach nie jest moralnością prawdziwą, religijne zachęty, do cnót przez obietnice zaświatowego szczęścia apelują do niskiej i najmniej wartościowej części ludzkiego życia moralnego. Moralność prawdziwie ludzka jest bezinteresowna, nie związana z nadzieją odpłaty, miłująca szlachetność i działanie rozumne dla nich samych, dla ich immanentnej wartości […] Przez to całkowite uniezależnienie wiary w nieśmiertelność Spinoza staje się współtwórcą wielowiekowej, już za jego czasów, tradycji materializmu, która zwracała uwagę na wyższość moralną cnoty bezinteresownej, stoicko-epikurejskiej wiary w samodzielną wartość cnoty ludzkiej.”[8] Definitywnie większość ludzi, zarówno wierzących, jak i ateistów oraz agnostyków patrzy przychylnie na ten bezinteresowny zabieg. Mimo wszystko w materii honorowego krwiodawstwa wydaje się, że najistotniejsza nie jest motywacja, a raczej efekt.
Bezinteresowne krwiodawstwo jest aprobowane przez ustawodawcę, jednostki samorządu terytorialnego, Kościół Rzymskokatolicki oraz materialistyczne koncepcje w etyce nastawione na zachowanie życia ludzkiego poprzez postęp medycyny.
[1] t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1222, z 2020 r. poz. 567.
[2] Opracowano na podstawie: t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1387, 1358, 1394, 1495, 1622, 1649, 1655, 1726, 1798, 1818, 1834, 1835, 1978, 2020, 2166, 2200, 2473, z 2020 r. poz. 179, 183, 284, 288, 568, 695, 875, 1065, 1068, 1086. 1106.
[3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2017 r. w sprawie określenia rzadkich grup krwi, rodzajów osocza i surowic diagnostycznych, których uzyskanie wymaga przed pobraniem krwi lub jej składników wykonania zabiegu uodpornienia dawcy lub innych zabiegów, oraz wysokości rekompensaty, poz. 235.
[4] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie wykazu leków dla świadczeniobiorcy posiadającego tytuł „Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi” lub „Zasłużonego Dawcy Przeszczepu”, poz. 119.
[5] Uchwała Rady Miasta Szczecin z dnia 20 czerwca 2005 r. nr XLI/775/05 w sprawie bezpłatnego korzystania z przejazdów środkami komunikacji miejskiej przez honorowych dawców krwi.
[6] http://www.janpawel2.pl/centrum-wolontariatu/1009-akcja-krwiodawstwa-w-wyszym-seminarium-duchownym-w-krakowie
[dostęp 20.07.2020].
[7] Katechizm Kościoła Katolickiego, http://www.katechizm.opoka.org.pl/rkkkIII-2-2.htm
[dostęp 20.07.2020].
[8] L. Kołakowski, „Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy”, wydanie 2, PWN, Warszawa 2018, s. 270.